Trochsnee reis

Trochsnee minsken, trochsnee praat. Willekeurich tiidstip op in moaie dei.
Frou, yn ’e fjirtich, reade, slûke lokken, gluorket troch it rút, praat tsjin man, foar har oer. Freon? It skeelt al in jier as wat. ‘Hast de berjochten hjoed ek heard?’ Oare helte? Sjocht op it horloazje. ‘It nijs?’ Nimt twa froulju yn ’t foarbykommen nijsgjirrich op. Read hier draait nei him ta. ‘It waar!’ ‘Oh, it waar, nee, do?’ ‘Dêrom freegje ik it dy.’ ‘It bliuwt knap.’ ‘Hoe witsto dat?’ ‘Sjoch dan bûten; gjin wolk te sjen. ‘Hmm... it kin soms nuver hurd ...’ ‘Leau my no mar.’
Skraal fintsje faget slaggerich hier út ’e eagen wei. ‘Ist dieser Platz frei?’ Giet sitten. Ljochte pony en in sturt skoot deun by him oan.
Skeve petsjes en holle yn in kapusjon. Hiphop? Kaartspilers! Klaverjasse? Roffeljende knokkels. ‘Mei!’ Ha, toepers! Lange skonken skoppe ûnder de tafel troch. ‘Pas!’ Wer in roffel op it tafelblêd. ‘Dea!’ ‘Yes!!’ ‘Domme pûde!’ Blikje rûgelt op ’e grûn.
‘Wat wolsto ha?’ Blond, sinnebankbrún, goed foarkommen, komt oerein. ‘Kofje?’ Brune kop, donkere sinnebril, gnysket sûntsjes: ‘Nee, bier!’ 'Bier?’ ‘Ja, bier, wêrom net? Ik ha toarst.’ ‘Bah...bier rukt sa.’ ‘No, en? Ik ha fakânsje!’ ‘Doch jûn mar, nim ik in wyntsje.’ Sinnebril omheech, spotske eagen. ‘Dat wurdt kofje dus.’ ‘Mochtst ek wol in cola ha?’
Wibelich blêd mei gehakbal as trofee. Krús leech yn ’e broek, grauwe bealch, sechtich plus. Sjocht, siket, stoartelt, komt krekt goed. Ploft by âld minske del. Hûntsje âlet. Baaske racht.
Beuker oan heites hân wol op it smouske ta. ‘Mei net!’ Folle mûle mei gehak. ‘Docht neat, hear.’
Heit nimt famke op ’e skouders. ‘Sizze se allegear!’
‘De loft berint, sjoch mar!’ Read prúkje drukt noas tsjin rút. ‘Do mei dyn knap waar.’
Bern drave wyld en gysten by de tafels del. Ald minske gnoarret. ‘Kin dat net oars, moat dat hjir sa? Soks koe froeger net. Ik woe de âlden wizer ha!’ Ober hâldt him stil.
Gehakbal op. Hyst himsels en de broek omheech, hellet kofje. Ober rêdt de lêste blêden op.
Readferve tûfen dynje nei it húske. Grutte bôge om it grimmitige smouske hinne. Oare helte hellet noch in bier. Brune kop ûnder sinnebril sjocht him lydsum nei. Hiphoppers meitsje wille. Famke jankt, raast. Wol mei hûntsje boartsje. ‘Hûntsje ha?’ ‘Hâld dy stil!’ Optild wurdt se, op ’e nij, no nei bûten. Minsken wurde drok en warber. Wrotte har út de banken wei. Sette ôf. Nei de útgong ta. Of it autodek. Wachtsje! It is noch net safier. Hûnen blaffe. It duorret noch in hoartsje. 
Boat leit oan! ’Och Liebling, guck mal, jetzt sind wir schon da!’ 

Krisis

Wy sieten okkerdeis yn in etablissemint dat in namme hat op it mêd fan de skriuwerij, mar dat wie tafal en dat lit ik hjir fierder even bûten beskôging. We troffen inoar as âlde kunde - dat wie ek tafal - en dienen dêrom mei syn trijen in bakje. It wie noch ier op ’e jûn. It sil him oan de atmosfear lein ha, oars soe ik it net witte, mar ien persoan út it selskip moast wat kwyt. In kwestje dêr’t al langer op om stind wie, safolle die daliks bliken. Guon minsken ha wolris muoite om harsels frij te uterjen en dat wie mei dizze ek sa. It wie oan it hiele hâlden en dragen te fernimmen. Mar it hege wurd kaam der lang om let dochs út.
‘Ik moat jim wat fertelle.’ Sa begûn it. It hoegde noch net folle ruchtberens en we moasten der net te folle fan tinke. It wie dúdlik in bekentenis. Dat kin dus ek sûnder drank, tocht ik op it puntsje fan de stoel. De kofje waard krekt foar ús delset. As skroeilucht foar de brân naam de spanning stadich ta, mar de wurden klonken noch aardich koel, doe’t se fan it iene momint op it oare loskamen.
‘Ik bin fan doel en jou in boek út!’ rûgele it oer de tafel. De stim trille al in bytsje. De sprekker wie it hjitte aai kwyt en skeakele de oandacht hiel taktysk direkt troch nei my.
‘Dat hasto ek wolris by de ein hân, net? Hoe moat ik dat oanpakke?’
Ik ferskeukte, licht skrokken, want ik bin net ien dy’t graach rie jout. Dêr ha ik myn ôflear wol fan hân. Op ien of oare wize beteart dat faak net goed. Ik luts wat oan ’e skouders, drok rierend yn it bakje kofje mei neat der yn. ‘Och...,’ fierder kaam ik net. It binne minne tiden hie ik sizze wollen. De tredde persoan oan tafel rêde my lykwols út de penibele situaasje.
‘Ha, in boek útjaan, hoe betinkst it? Is dat noch wol fan dizze tiid?’
De aspirant skriuwer stammere dat elk minske dy’t him oan de driuw fan ferburgen talinten oerjout, der op in dei ek wolris mei foar it ljocht komme wol. Ik fûn it moai sein.
‘En wat foar boek mei dat dan wol net wêze?’ wie it wjerwurd.
‘In Frysk boek!’
It wie op slach stil. De hiele saak like mei te harkjen. Wa’t de earen opstuts wie tsjûge fan it neikommende petear. Ik wie ek sa’n taharker en bemuoide my der sa min mooglik mei. Lit it in foargefoel west ha, want achternei besjoen tink ik, dat ik de bui al hingjen seach. It binne myn wurden dus net, dat sis ik der mei klam even by.
‘Ha, in Frysk boek dus! En ek noch wol útjaan litte, toe mar! Dat der no noch guon binne dy’t dat oandoare, dêr falt my de bek fan iepen.’
‘Hoe sa?’, sei de skriuwer yn spee ferwûndere. De fûle reaksje kaam dúdlik hurd oan.  
‘No, dat is samar net klear. Bist wol op ’e hichte mei alle tûkelteammen dy’t dat opsmyt? Witst eins wol wêr’tst oan begjinst?’
‘Dêrom freegje ik it ommers’, wie it ferwar. Helpleaze eagen seagen my oan. Ik sei neat.
‘No, dêr kin ik dy wol wat oer fertelle. Wat sis ik? Ik kin der wol in boek oer skriuwe!’
Ik lake stil wat mei it grapke mei.
‘Der wurdt fan grute', gong it stoef fierder, ‘dat it tsjintwurdich in hiele poepetoer is. Sjoch, yn it ferline kaam it noch wolris foar dat je ergens, bygelyks op 'e merk of op ’e mar, samar in útjouwer tsjinkamen. Dy sei dan: stjoer mar ris wat op, en dan kaam it wol yn oarder. Mar, dat wie eartiids, sokke útjouwers binne der spitigernôch net mear. Hjoed de dei giet alles hiel oars. Se ha no in nasjonale karkommisje of sokssawat oprjochte. De namme is my even ûntsketten, mar dêr moatst dus it manuskript hinne stjoere. Dan giet der earst ien oer gear dy’t útmeitsje sil at it wol wat is. Feitlik giet it om de fraach at it wol wat wurde kin. Want it moat fansels perfoarst sa, sa’t in oar tinkt dat it moat. En dêr wurdt de skriuwer dan by holpen. Dêr ûntkomt er net oan.
‘Ho, ho, ho’, ûnderbriek ik it referaat,’ dat liket my nuver spul, kloppet dy gong fan saken wol?’
‘Ik kin mei namme en tanamme neame wa’t der mei te meitsjen hân hat, en leau my no mar, it is in strange kommisje, dat wik ik dy.’
'Je hoege der dochs net lykas eartiids foar te tekenjen wol?’ sei de oansteande skriuwer mei in benaude blik.
‘Dat hearst my net sizzen, mar ast skriuwer wurde wolst silst op 'e knibbels moatte, oars kinst in boek wol ferjitte.’
‘Binne der soms noch mear betingsten om dêrfoar yn ’e gading te kommen?
‘It moat literatuer wêze!’
‘Literatuer?’
‘Ja, literatuer; wat aparte teksten en net maklik te begripen.’
‘Ik skriuw ferdomme literatuer!’
‘Ha, dêr giesto net oer. Dat beslisse oaren!’
‘No, no, no’, brocht ik der tusken,’ sa slim sil it dochs net wêze?’
‘It is bûge of barste’, sei de kommentator tige wis fan himsels. ‘It is sels al sa mâl, dat der fan in skriuwer dy’t net om lyk woe sein waard, dat it spitich wie dat se him net ophong hienen.’
‘No, no, no' , sei ik wer, ‘wêr hast dat wei? Fan it ynternet tink? Dêr skriuwe alle idioaten ommers alles mar op wat se tinke. Dat hat dochs neat mei literatuer te krijen?’
It leppeltsje foel my út ’e hannen en mitere op ’e grûn. Alle gesichten draaiden ús kant op.
‘It sil dyn famylje mar wêze’, sloech ik de gek der gau mei.
‘Wa? Dy’t ophong wurde moat?’
‘Nee! Dy’t it seit, fansels!’
Ynienen gong de doar iepen. Ik waard der kjel fan. In frommes kaam der yn. Se gong by de taap sitten. Bokkige skouders seach ik, soks falt fuort op.
'It sil wol wat tafalle, soe’t net?’ besocht de Fryske auteur to be noch wat sinnichs te sizzen.
‘Neffens my komt it fan de krisis!’ sei ik, it begûn my ek wat te begrutsjen.
‘Hast al wat ynstjoerd?’ krige de oankommend skriuwer pleagerich te hearen. Der waard net wachte op it antwurd. ‘It skynt dat je yn ’e measte gefallen der hielendal noait wer wat fan hearre.’
‘No, no, no...’ Ik sette it kopke del, de kofje wie stienkâld. Ik hie myn nocht. Je moatte de dingen ek net al te swart meitsje. ‘Dat is my noch noait oerkaam. Se ha om 'e kwaliteit noch noait wat fan my wegere!’
‘Noait?’
‘Nee, oant no ta noch noait!’
Doe’t ik it sei, krige ik daliks it nuvere gefoel as hie ik tefolle sein. Skichtich seach ik oer it skouder. Nuver, no?
It frommes oan de taap wie fuort.
 

Dûns fan de stilte


Wy rinne in slach troch it park en sjogge hieltyd omheech, omdat der neat te sjen is. De loft is leech sûnder wite spoaren en like skjin as flak nei de skepping. In stielblau dak mei de djipte fan it heechste. ‘Sykjend nei moaie wurden foar it heldere sicht sjocht Vondel grif mei in loddereach op ús del’, sis ik by syn stânbyld. It is sneontemoarn, alwer sa’n nuvere dei dat der net flein wurdt.
Fan it Vondelpark is it mar in eintsje rinnen nei it Leidseplein. Yn in it serene Hotel American drinke we in cappuccino. It is altyd wer in oare wrâld, sa’n stêd. In oard fan rêsteleaze reisgers. Se komme rûnom wei en wolle oeral hinne. Ik fertel fan de jonge soldaat dy’t santich jier lyn op syn ienentweintichste mei de trein troch Amsterdam kaam is. Yn in frachtwagon, as gefangene fan de besetter! Underweis nei de striid is it lot fan it lân troch fleantúgen boppe in oare stêd besljochte. De trein ryd streekrjocht nei it ynternearringskamp. In wapen hat de soldaat en syn maten net yn hannen hân. ‘Dat ferhaal begjint hieltyd mear op fiksje te liken’, sis ik, ‘it soe nochris opskreaun wurde moatte, dan bliuwt it langer bewarre.’
Even letter rinne we lâns de grêften. Wat fierder je fan hûs binne, wat tichter de skiednis jin op ’e hûd liket te kommen. Op de Prinsengracht wachtet in lange rige bûtenlanners foar de yngong fan it Anne Frank hûs. De lêste wente fan it Joadske famke foar dat se ôffierd waard nei it ferneatigingskamp. Har ferhaal is net ferlern gong. In eintsje fierder om ’e hoeke fernuverje we ús om in Japansk húshâldinkje. Heit, mem en twa bern wolle om de beurt mei it behindige byldsje fan de ferneamde deiboekskriuwster op ’e foto. Bylden dogge der it swijen ta, mar ha wol wat te fertellen. Sa gean ferhalen op reis.
Rjochting de Dam moetsje we Multatuli, alteast de búste fan Eduard Douwes Dekker. Strider tsjin ûnrjocht. In skriuwer mei in kop. Dat hat de byldhouwer goed troffen. Fan deade minsken binne in protte stânbylden. De byltenis stekt faak net sa nau, en krekt dêrom liket it altyd op deselde dy’t it wêze moat. In bytsje stêd wol syn ferneamde deade boargers graach earje, of is it ferearje? Skriuwers, dichters, skilders en striders foar de frijheid moatte allegear in poadium ha. Mei monuminten wurde yn ’e regel de anonime deaden betocht, lykas by it paleis op de Dam. De grutte wite betonnen pyloan wiist as in warskôgjende finger nei de lege blauwe loft. It measte folk sit der yn ’e sinne mei de rêch nei ta. ‘Sille we ús ek even deljaan,’ stel ik foar. It sit net noflik. Skoarjend gean we fierder en ferdwine yn de minskestream.
Amsterdam is in stêd fan brêgen, se bringe ús op it plak dêr’t we wêze wolle: De Hermitage oan de Amstel. We komme foar it wurk fan de pioniers fan de moderne keunst. Skilders dy’t krapoan hûndert jier lyn foar it earst ynderlike ferhalen yn elemintêre kleuren en flakken stal joegen. In revolúsje sûnder wapens. It monumintale ‘Dûns’ fan Matisse hinget pal tsjinoer de komplekse gaos fan Kandinsky. De triomf fan it libben oer de dea as tsjinhinger fan de abstrakte ‘Komposysje VI’ op it tema fan de sûndfloed. Dat binne nochris ferhalen. Ikoanyske bylden dy’t je net wer kwytreitsje.  Taal fan muzyk sûnder lûd, yn in dûns fan stilte. 

In fraachstik

Ik stean yn ’e hoeke fan de poëzij. It sammelplak fan sprekkende keunst op papier. De biblioteek hat der fiif planken fan elk trije meter foar ynromme. Net folle, soenen je sizze. Dat falt lykwols wol wat ta, want der stiet fan alles. Rau en ryp! Wat op it earste each in winkeltsje yn twaddehâns boeken liket, is feitlik in flinke kolleksje bondels yn alderhande kleuren en formaten. De bûtenkant hat by in soad útjeften aardich wat omtinken krigen, mar dat jout fansels gjin garânsje foar de kwaliteit oan de binnenkant. Al kin je fan tinken wol ha dat de kreaste kaften in fintsje mear ha as in bears. De paperbacks en pockets hoege lykwols gjin ûnderstek te dwaan foar de ynbûne, lúkse eksimplaren. Hawar, alles byinoar is it dus in knap stikje poëtysk behang dêr’t de echte leafhawwer nei alle gedachten wol oan syn gerak komme kin. Dochs sil persoanlike smaak de trochslach jaan moatte om der byt op te krijen.
De yndieling fan de hiele hannel mei wol besjen lije. Bûtenlânske talen stean byinoar, lykas it Hollânsk. Tiidfakken ûnderskiede klassyk en modern. En - my tinkt om it alfabet gjin geweld oan te dwaan - de Fryske dichters binne der moai trochhinne mjokse. Bêst genôch.
Ik bin dus – ik kom der wolris faker - yn de biblioteek. Diskear mei in prangjende fraach: Wat is poëzij? Dat it keunst is mei taal, dat seit himsels. Mar bestiet der ek in definysje foar? Wat is bygelyks de djippere betsjutting fan poëzij, dêr giet it my feitlik om. In formule! Ik wol it geheim fan de dichter bleatlizze.
It is in ambacht datst leare kinst sille guon sizze. Oaren hâlde it miskien op in ôfwiking dy’t yn ’e genen sit. In oanstriid sûnder rem. Dy driuw seit eins allinnich wat oer de dichter en neat oer it wêzen fan de poëzij. Nuodlik spul dus, om der achter te kommen wat dichtsje ynhâldt. It giet om wurden, klanken en ritme, dat is dúdlik en at it meiwierret dan smyt in gedicht ek noch wolris aardige bylden op. In goed gedicht hat meardere lagen, wurdt der wol sein. Leit de dichter him dêr op ta, freegje ik my dan ôf? Of komt it omdat de lêzer it sa sjocht. In goed gedicht is in lânskip fan emoasjes dat in libbensgefoel yn him hat, sizze de kenners. Dat docht my wer wat te folle oan fakânsje tinken.
Ik stean dus foar in literêre muorre. Ik pak in boek en blêdzje wat yn it sammele wurk fan in ferneamd dichter. In boek mei in lêslint! Dat seit genôch! In dichter mei in lintsje, dat kin de minste net wêze. Aldergewoante sykje ik earst nei in sonnet, in metoade om it wurk nei myn eigen mjitstêven te hifkjen. In moai sonnet is in brevet fan fermogen. Sa kom ik in aardich fers tsjin mei de nijsgjirrige rigels:
‘It wurd is fan ús / it wurd is oan ús / mar wat ha je te sizzen?’
Wol in dichter dan wat fertelle? Moat in gedicht in boadskip ha? Moat de lêzer in gedicht überhaupt begripe? It fraachstik fan de poëzij ropt hieltyd mear fragen op. Krekt as in protte gedichten. It sil wol in diel fan it fenomeen wêze. Dat je net altyd rjocht snappe wêr’t in gedicht oer giet. En dat je net hoege te begripen wat poëzij is. Mar dat sinnicht my net. Ik sil thús dochs noch mar ris even op Google sjen, at ik dêr it ferlossende antwurd fine kin.