it skaad

It ferhaal fan de kleuren fan Mark Rothko is min te beskriuwen. Net omdat der safolle lagen yn sitte, mar ek omdat troch it ûntbrekken fan foarmen en linen it each gjin hâldfêst fine kin, wylst troch de kracht fan it diffuze ferskaat de kleuren in organysk en diminsjonaal karakter ha. Betink dêrom marris wat sinnichs te sizzen dat de lading fan it wurk fan Rothko dekt. Nee, it binne gjin opperflakkige oerflakken dy´t dizze skilder mei besieling makke hat. Yn in striid mei himsels en mei de matearje hat er besocht en lis it kleurspektrum op in hiel eigensinnige wize fêst. Alsa is yn syn oeuvre it útslachte skala fan de reinbôge yn in apoteoaze op it doek ferivige. In grut tal fan dy libbene kleurfjilden fan formaat folle op it heden de sealmuorren fan it Gemeentemuseum yn Den Haag. En it sil it each fan de betûfte waarnimmer net ûntkomme: it read, giel, of blau fan Rothko hat in hiel oare wearde as dat fan Mondriaan of Barnett Newman. De ymposante kolleksje mei stoflike tinten binne ynderlike lânskippen betize yn in metamorfoaze fan emoasjes. Mooglik mei fan dy gefolgen dat it ljocht yn de suver astrale fjilden lang om let stadichoan dôvet. Geandewei ferdizenje de kleuren en sakket it tsjuster oer it libbenswurk fan de skilder. Griis driigjend as swiere wolken en swart djip as de nacht ferbeeldzje nei alle gedachten de lêste gong fan syn sykjen. Op de kleurskeal fan Rothko berikte er dêrmei grif it heechste effekt. Faaks fûn er yn dat skaad sûnder ljocht de stilte dy't er socht. Wa sil it sizze, it binne inkeld wurden yn it ferhaal fan in keunstner waans krewearjen min te beskriuwen is.

keunst

Wat net op in dei kin, wat net yn in wike past, wat romte ha moat en tiid brûkt om op te nimmen en delbêdzje te litten, wat ferwurke wurde moat om op syn wearde te skatten, dat kin op it Amelân yn Novimber. Fjouwer wiken lang  is achter dún en dyk en tusken see en slyk as hjerstblêd ferwaaid de weareld keunst te bewûnderjen. En dat seit wat! Folle net genôch! Op it platte flak en romtlik; it komt de taskôger ta.  Grut fan omfang en beheind fan formaat; it freget omtinken. Kleur en swart wyt; it lit him yn alle toanen jilde.  Realistysk  en abstrakt; it ferget nijsgjirrigens. 

Ja, der is keunst en keunst! En der ha keunstners en keunstners oer gearwest. It resultaat is in bjusterbaarlik ferskaat. Wa't der west hat, wa't der wolris sjoen hat, wa't bûtenút en binnendoar de muoite naam om it by del te gean, dy wit it. It belibjen is in hiele ûnderfining. It ûndergean lit in libbene yndruk nei. Wa't dit jier noch hinne wol dy moat oanmeitsje, want oars is it te let. Stap yn 'e boat. Set koers nei de iepen kime en ferlis dy benypte grinzen. 


Kriich

Oandien! Ik wist ynienen wer hoe´t dat fielde, dy wûnderlike ûnderfining fan eartiids, omdat ik as it ware samar wer kontakt hie mei it ferline. In yngreven gefoel dat ik goed thúsbringe koe. Opwining, ekstaze, sokssawat. It barde hiel ûnferwachts en ik rekke der suver wat troch fan slach.  It wie... hoe sizze je soks krekt... ja, it wie net minder as in dûk yn de boarne fan primêr ferlet. Ik stie foar tiidleas begripen, wat my ta de bonken ta wat die. Echt wier, doe't ik fan 'e wike foar in kolleksje kleurrike taferielen yn museum Belvédère stie tocht ik hast, dat ik as jonkje de fervekwast wer yn 'e knûsten hie.



Hoe âld sil ik doe west ha? Miskien in jier as fiif? It docht der net ta. Want ik ûndergie wat ik earder belibbe hie. Ik smarde in ferskaat oan kleuren op papier. Ik struts, ik kraste en ik fage yn tsjokke lagen. Ik fielde de striid mei grillige en ûnwillige foarmen wylst ik oer perspektyf gjin inkel sjoege hie. 
Dy bjusterbaarlike ûnderfining gie my op 'e nij troch de hiele lea. Want dêr stie ik dus, each yn each mei it wurk fan Gerrit Benner, in keunstner dy't sûnder mis ek mei sa'n wrakseling dwaande west hie. Kriich!
Dêrom  wist ik dat it bestie. In wrâld yn oerdiminsjes. Stadige seeën mei bûnt betegele loften en jachtige marren, besile troch skerpe skipkes. Utskroeven lânskippen ûnder baarnende wolken. Ik seach beammen as trochsketten strûpmoes en blommen yn opsketten lôgjende greiden. Ik hearde stege hynders  fjouwerjend dwerstroch troch griene muorren draven. Ferve! Matearje as libben konflikt. Foarmen! Yllúzje fan de bernegeast. Kleuren! Emoasje fan de siel.

sjen


De blik fan de keunstner sit tusken de earen. It is yn´e regel in blik dy't fierder eaget as de deistige gong fan saken en djipper as wat gewoanwei sichtber is. It is in blik dy´t it rom sjocht. De eagen sykje:  freegjend en hifkjend.  It binne skerpe eagen. Wat se opnimme brûke se om te skeppen. Kleur of foarm? It docht der net ta. Tusken de linen?  It kin wol wat lije.  Abstrakt of realistysk? It is mar wat it each sjocht. De ferbylding is net oan grinzen bûn.

Portretten binne dêr op gjin útsûndering. In portret is in ferhaal op himsels. It is in tiidleas momint yn in libben ferline en in ûnfergonklik heden. Yn de eagen fan it portret skimert de wrâld fan de keunstner. It is faak in blik sûnder skrupules. De blik fan in portret lit de eagen fan deaden sprekke en docht de libbenen tinken. Oer langst, leafde en lijen. En fan dy trije faaks it lijen it measte. In slagge portret sjocht streekrjocht yn de siel fan de skôger.


Wa´t dat net sjocht mist wat. Wa´t dat net sjen kin is te begrutsjen. Wa't dat net sjen wol kin him in reis nei de grutte solotentoanstelling fan Marlene Dumas yn it Stedelijk Museum fan Amsterdam besparje. 

glêshurd


fergees



Alles fytste of fear of siet op it terras patat te iten of lei op ien of oare strân te bakken mei in ijsko yn de sinne. It wie simmer yn it lân en oeral seach men boeken. Ryp en grien foelen se fan de beam sa like it. De risping wie rynsk dit jier, koest se eins net misse. Yn in bak of ûnder in dakje, yn in kast of yn in kiste stienen se rûnom by de dyk te pronk. De minsken woenen tink graach wat diele en lêze litte wat se sels mei wille lêzen hienen. It wie grif de tiid. Alles moast fuort foar in sliterspriis, net oars as wie it útferkeap.  

Alle boeken foar ien euro it stik, of inkeld in pear sinten mear, somtiden leinen se sels al klear om fergees mei te nimmen.
Ruilje koe op guon plakken ek at it trof, sels sûnder it oerlizzen fan in rekkentsje. 
Sa koe sawat elkenien wol wat fan syn gading fine. 



In smite boeken oer fytsen, farren en iten. Romans leinen der ek by de rûs, lange en koarte, wol wat betommele mar noch kreas kafte. 
Lykwols, alles meast yn it Nederlânsk. 
It is fansels in aardige gedachte, dy negoasje fan bedrukt papier en suver om 'e nocht. It docht jin goed, mar it docht jin ek tinken...




it heden


Rare skiters



Oeral rinne bisten
Tamme om te aaien en oars wol om op te iten, wylden om te fangen en om op te sluten of se frette in oar as proai wol op. Op it lân en de savannes, yn de bosk en op de flanken fan de bergen. Kninen, kij, bearen, liuwen, oaljefanten, neam mar op. It is foar de wrâld ûnmisber guod.
Oeral fleane fûgels
Wjukjend yn de loft en oer de wolken, boppe see en griene wâlden. Sjongers yn de beammen, balters oer de baren en op de nok fan it dak. Earnen, kobben, mosken, swellen en protters machtich as de miggen. Frank en frij. We sjogge der tsjin op en we kinne der net sûnder.
Oeral swimme fisken
Kâldbloedich swinkend troch it swiet of sâlte wiet. Ranke dûkers sûnder longen, glêde jonges, rappe glûpers yn de sleatten, marren en de grutte dobben. Iel, snoek, hjerring, haai en walfisk . Slachtoffers fan smoarge minskestreken, fjochtsjend leger tsjin de streamen op.
Oeral sjochst ynsekten
In grut ferskaat fan lytse wûnders. Tûke krûpers, hippers, wrotters op of ûnder ierdske lagen, swevers op de wyn, hoeders fan de blommen. Mychhimmels, krobben, bijen, flinters, neefkes, tûzenen miljoenen, safolle, tel se mar ris, it hâldt noait op en giet mar troch.
Oeral binne minsken
Riken en earmen, roppers en razers. In protte dôf en blyn foar rjocht en frede foar mins en bist. In protte sûpers, fretters, smokers, spuiters, sjitters en alderhande oare rare skiters. Jong of âld, wrede en minne, peste, fjochtsje, moardzje. Minsken, minsken, minsken, wêr moat dat hinne? 

Hjir

Hjir

Hjir bist, hjir rinst stadich
op in kaart beskreaun
yn de taal fan dyn gedachten.
Hjir kinst dysels as in oar
fine yn in libben spoar
tusken stien en beton
fan in ierdsk fûndamint
dat wachtet, dat waakst,
en de tiid berint mei
mienskiplike krachten.
Hjir klinkt it lûd as in koar -
ûnder it each fan de loft
is de lucht dy suver oermachtich.
Hjir giet de sinne syn gong
oer de neakene hûd
en wurdt it ljocht
as in reinbôge besongen.

Ast net better wist dan
soest sawat tinke datst
de nije wrâld foar dy hast,
sa evenredich leit it der hinne.

Yn dit katedrale rudimint
sûnder timpelwanen draacht
de massa in wis karakter,
it is gjin leauwe, mar ferstân,
dat it ferskil yn it libben makket.
Beammen bouwe gjin byntwurk
fan wankele dreamen.
Ygdrasil´s bern spanne de kroan
en siedzje it sied oer it gea.
Stien op stien op stien
wierret de wierheid oan,
as in berch yn in griene see.
Yn dit hûs fan de romste tiid
lemieret de ferwachting.
Hjir fynst de wurden
om it tinken te bepalen.
Hjir garrest bylden en steapelest
mei lege hannen nije lagen.
Hjir witst datst it paad nimst
yn in labyrint fan oerferhalen.
Hjir bist watst bist en wurde silst.


Hjir giest... hiel stadich...

stil is it

Stil is it noait ûnder de linebeammen en op de pleinen mei platanen, maitiidslongen swier fan blêd, altyd is der leven, yn de stêd fan mannich folken libbet de frije geast, stean de wurden de demoanen en barbaren nei it winteljen fan in tiid. Ien folk, ien ryk, ien lieder, it is al lang foarby yn de stêd dêr't de boeken baarnden, lykas letter de paleizen en de hûzen, doe´t it kwea yn de bunkers totaal ûntaarde en it fjoer fan de apokalyps oer it minskdom daalde. Stil is it inkeld tusken de lange rigen kisten fan grau beton en op de planken fan de lege boekekasten yn de kelders fan nacht. Tinktekens, tinkstiennen, groeden, oantinkens en betinkingsmuorren fan de kâlde goarre stean rûnom yn it folle ljocht. De deaden ha neat te sizzen, de libbenen gean oer de wurden dy't ferhelje fan eartiids. Stil is it noait yn de stêd dêr't de boukranen swaaie, knikke en as wjukken fan de earn oer de strjitten skaaie. It libbet as in hert dêr't hammerjend yn de skachten wrotters frije spoaren ûnder de grûn troch lûke. Libbensaders troch bestjurre lagen bloed. Nee, stil is it noait dêr't de bodders nije slotten en kastielen bouwe, wylst busladingen frije kultueren troch de strjitten dwale, ûnder de linebeammen en oer de pleinen mei platanen.


fiersiik


rock & roll


Jûchhei, it is safier! Lang om let waaie
de bûthúsdoarren iepen. Bolbjirken
stowe bûnte balters yn ’e bûtenloft.
En op it gers fan it grutte greidteater
spatte de kij mâltjirgjend út ’e bocht.

De toan is set! It golle maitiidsliet klinkt
lykas hiphoprap yn in Idolsshow mei fette
rock en roll. De x-faktor fan it feeballet
lûkt minsken by de rûs, supersljocht nei
it spektakel fan de populêre frijheidsdûns.

Al is it nuver spul fansels, dat jong en âld
efter it stikeltried him as in keppelbist
mar amper yn ’e stringen skikt, wylst it fee
dêr’t se foar komme har wyld en gysten
foar dat frjemde apefolk te pletter skrikt.

Mar och, in ko is mar in ko. En ek de pink,
it rier of hokkeling hat net folle benul fan
it tipelsinnige gedoch fan al dy deitoeristen.
De bisten wolle inkeld graach it lân yn om te
swingen en dat sjocht de bolle ek wol sitten.

Nee, it is net ferkeard en jou de kij wat romte,
dat smyt foar elk in protte wille op. Boppedat
kin men der ek noch wat fan leare. Want wat
oars yn ’e skimer fan ’e stâl ferburgen bliuwt,
komt bûtendoar yn folle gloarje foar it ljocht.

‘Wat is dat no?’ wiist in jonkje nei it skodzjen
ûnder in kowesturt. ‘Dêr komt de molke wei’,
laket syn heit. It baaske rekket fuort optein
oer de grouwe boarne fan it wite focht, grif
dat er dêrom happich seit: ‘Ik wol ek sa'n ko!’ 


kunde


Ik bin koartlyn yn´e kunde kaam mei de selsferklearre presidint fan de romte. In man mei fisy sa die bliken. Alteast op it mêd fan de keunst. Ik miende oars dat ik him al koe en al wist mei watfoar moderne skilder ik te meitsjen hie, mar diskear krige it moetsjen op 'e nij beslach. Feitlik learde ik syn wurk better kennen. Ik waard nammentlik foar it earst goed gewaar hoe't er - yn syn tiid - op hiel eigen wize de definysje romte op´e nij stal wist te jaan. Syn ynstruminten binne kantige foarmen dy't út it neat ferskine. Mar de grûnslach is wite leechte en swarte matearje dy't suver yn harsels ferdwine. It falt net ta en fyn it paad yn dy romte sûnder grinzen. Je fiele jin al gau ferlern. Dochs jout it ek hâldfêst, omdat de romtelike gedachten fan Kazimir Malevich de tiid beskôgje. Mei kosmyske besieling, mar dêrom net minder statysk, jout syn skepping ynsjoch yn it ferline en de takomst fan de keunst en it libben.


It regear fan presidint Malevich wol foarmen as oarspronklike eleminten fan it bestean bewurkmasterje, want hy seach de gewichtleaze beweging dy't er yn syn wurk neistribbe as oarsaak fan alle oarsaken. Dêr moast ik wol even oer neitinke, sa't syn kreaasjes fan de objektleaze wrâld sûnder boppe of ûnderkant bytiden ek net maklik nei te kommen binne. Mar dy wrâld bestiet wol. En net te leauwen: al hûndert jier. Bygelyks yn it skilderij mei it alles ynslutende swarte fjouwerkant as in finster fan de nacht. In ramt as in rút mei it sicht op de poertsjustere matearje dy't de ivichheid beslacht. It begjin en de ein fan alles is as in ûneinich ferhaal op inkeld ien swarte side byinoar brocht. Wat dan yn essinsje fan syn oare wurk noch oerbliuwt is it wyt op it wyt, dat as in boek mei lege siden gjin wurden noadich hat. 

trochsnee

In trochsnee minske lêst wolris boeken. Dy gewoante begjint yn 'e regel al hiel betiid en as it goed befalt dan wurdt sa'n minske in lêzer. In trochsnee lêzer kriget op syn jierdei wolris boeken, alteast dêr begjint it meastal mei. De echte lêzer makket út soarte graach in eigen kar en keapet syn boeken sels. It kin ek oars. De betûfte lêzer, ien dy't goed om him hinne sjocht, kin ek samar ergens in boek fine: inkeld komst sokke gratis sweefboeken op in ûnferwachte lokaasje tsjin. Folle te kiezen is der yn sa'n gefal net. Dan kinst better in boek liene, fan freonen of famylje bygelyks. Tydlik in boek foar in bytsje jild besette kin ek. Dan moat men lid wurde fan de biblioteek. Graach ried ik dat de trochsnee lêzer oan. Want wat yn de biblioteek te heljen is, is noch altiten de muoite wurdich. Wa't dat te folle muoite fynt kin ek boeken stelle. Dat ried ik lykwols gjin inkele lêzer oan. De konsekwinsjes binne yn 'e regel djoerder as in boek. Boeken keapje yn de winkel dat is fansels it bêste. En de lêste mooglikheid is it ynternet, dêr tilt it op fan boeken. Echte boeken en e-boeken. Even in pear klear klikke en se stean letterlik en figuerlik flot yn 'e kast. Wa't dat wol kin sûnt koart ek e-boeken liene by de biblioteek en lêze op in tablet of sa. Dan moat ik noch fermelde dat elkenien fergees ferskate klassike titels digitaal delhelje kin. In protte âld wurk is rjochtenfrij. Dy't wat langer siket fynt grif ek aktuele boeken yn digitaal formaat op syn paad. It is net folle muoite en helje sokke yllegale eksimplaren fan it net, mar...it mei net, feitlik is it stellen. En dat ried ik, sa´t ik al sei, gjin inkele lêzer oan, want dat docht in fatsoenlike trochsnee lêzer net.  

dat byld

dy iepen doar
dy grutte ruten
dat berûne paad
dy beladen muorren
dat wrâldske oard
en nearing fan it brea
dat it sin bekoaret

dat klankferskaat
mei ynderlike lagen
dy kar út frjemde talen
dy bernehoeke en fitrine
mei antike stripferhalen
dat spoar nei dat iene
boek mei fingertaasten

dat byld:
dat yn de bylden
fan de taal ferdwaalde