Fan âlde tiden en rike boarnen

It hjir nei kommende nuveraardige stikje tekst komt út in tiid dat efternammen in generaasje oersloegen. It is sûnt heugenis en mei krektens, dy’t har te priizgjen is, troch it neiteam fan Atze Weabes algeduerich fan heit op soan troch de ieuwen hinne bewarre bleaun. Goed besjoen lit it faaks in nij ljocht skine op in oar bjuster stikje skiednis út it fiere ferline.  

WETTEN THES LANDES

Thet is the riucht thes landes mei’t aller monnen and frommesen twisken salta see and thsiustre geaen and lannen lijck to bûgjen and te hâlden oan the plicht fan de wâlden, to anderdian ther hit leit.

Kêst I:

Hwaso ayen eth sprekken thes memmes taal ferret, hi in ta berjuchte toe anderdiane and te beteljen fan iene heales pondes bûter.

Kêst II:

Lju ther the sprake oppenbere spuie mei betochten wurden, and hwaso him also de heusfrede dêrta te ferbrekke, wert te beteljen mit twa heule weten brea.

Kêst III:

Soe huck mensche ther imme scada ti tha sibbena deth; faders and moders thet hiu achte ple and plicht fersake; dieth sinnes kindes ûnmûnich fon hires memmes tale yn thi  landes twisken thi niwelkalda wetter and eke wâlden yn frjemde tonghen sprekke litte. Wier, wier minsken, wha twisken it himelske ferwulft en thi sânige grûn en tierige greidelonnen yn wrydske pracht hires sprake net achtet, de wanlatighe thy scil betale.

Sa kompt thi domme sckepsels an da sculde, so libje sy ivich yn skande and werde sy berjuchte dertoe thi scade te beteljen mit, net inkeld bûter en brea, mar ek mit iene tsjokke griene tsiis.

Alsa set en stelt gersmoanne ien MCCXXXX and bysegelet mith ta londes segele.

Hoe sit dat eins?

Doe’t ik lêstendeis yn it Frysk myn berteplak trochjaan moast, ha ik nei wierheid opjûn dat ik op ’e Boelensloane hikke en tein bin (sis mar: út it aai krûpt en as wâldpyk de wrâld yn stapt). In skoftke letter krige ik de biografy, dêr’t it foar ornearre wie, te lêzen. Ik seach dat se it feroare hienen. Der stie: berne ‘yn’ Boelensloane. Dus net ‘op’ sa’t ik miende dat we eartiids altyd seinen. Ik bin dus berne en ha wenne, rûn, boarte en fytst ‘yn’ Boelensloane. Dat wie nij foar my. Makket dat wat út? Nee! Mar soks is al nijsgjirrich en set ta tinken. Want op guon plakken, of moat ik sizze ‘yn’ guon plakken is dat oars. Je winkelje op ’e Gordyk, bouwe in feestje op ’e Feanhoop en frije dogge je bygelyks op ’e Harkema. Wêrom dan net kuorbalje op ’e Boelensloane? No soe it sa wêze kinne dat it komt troch it wurdsje ‘de’, wat foar dy oare Fryske plaknammen op de offisjele kombuorden stiet. De Harkema, De Gordyk en neam mar op. It wurdsje ‘de’ stiet by myn witten net op it plaknammeboerd fan Boelensloane. Is ús dat wurdsje soms troch de gelearden ûntstellen? It soe samar kinne. It kin fansels ek likegoed in oare reden ha. Ik wit it net. Taalwittenskippers ha oeral wol in regeltsje foar. Dus doe ha ik de boeken der mar ris even op neislein. En wat die bliken? In âld Frysk wurdboek en it nij Frysk Hânwurdboek jouwe my allebeide ûngelyk. It soe dus al ‘yn’ wêze moatte en dat wol my mar min oan. Mar ik lis my der by del, want de wrâld is der net mei ferlern en der binne samar wer nije saken dy’t je dwaande hâlde. Ik seach nammentlik yn it wurdboek ek wat oars. By Boelensloane stie in ferklearjend wurd dat nuver op my oerkaam. Der stie: heidelju en fierder ek noch heideman. Gjin heidefrou of heidefamke, mar heideman. Wat yn ’e weareld is in heideman fregest dy dan ôf. No, dat sil ik fertelle. It is in skelnamme! Lykas heidepyk en heidsjer of harkyt. Heideman is in bynamme foar ien dy’t op ’e Boelensloane wennet. Ha ik noait witten. Wa hat dat betocht fregest dy dan ôf. Soks raast dochs oan ’e protters? Ik kin my noch hiel wat skelnammen fan doe yn ’t sin bringe, dêr sil ik it no mar net oer ha, mar heideman wie nij foar my.      

Tafallich kaam ik koartlyn op in moaie dei troch myn berteplak. It doarp lei der lykas altiten kreas by. Wat wennet it heidefolkje hjir dochs moai op ’e Loane, tocht ik. Mar de twivel oer de namme krige my ek wer yn ’e macht. Dat sadwaande ha ik de kwestje fan ‘op’ en ‘yn’ nochris foarlein oan in âld Loanster. In wiis man op jierren. Sokken kinne it witte. ‘Moaie tiid hân dêr, jonge’ sei er, ‘it is in poerbêst plak! Se meie my skielk wol op ’e Loane bedobje!’

Sjochst wol, tocht ik, ik ha dus wol gelyk!  En de measte Loansters sille it my seker net ûntstride. Dat in oar kin sizze wat er wol, mar dizze heideman is berne ‘op’ De Loane en nergens oars. Of is it Leane? It heucht my dat guon ek wolris seinen: Ik kom fan de Boelensleane. Hoe sit dat eins? Is it no De Loane of kinst ek sizze fan De Leane? Wa’t it wit mei it sizze en lit it oars mar sitte. It is al slim genôch dat je yn in offisjeel Hollânsk stik opjaan moatte dat je berne binne of wenje yn Boelenslaan, want dat snapt bûten de grinzen ommers hast gjin minske.  

De weareld wyt

In wite winter is moai. In wite winter is ek lestich, hielendal at it lang duorret. Mei oare wurden, in lange, wite winter kin dy nuver yn ’e besnijing ha. Benammen ast fan de fyts gebrûk meitsje moatst. Op smelle bannen is it faak in hiel spul om der troch te kommen. Boppedat kinst de bonken wol brekke. Dêrom is it soms net ferkeard en lit by’t winter de fyts stean. Dat ha ik dien! Ik ha mei de sniebrut mear as acht wiken lang net fytst. In bysûnder barren! Want it heucht my net dat my soks oait earder oerkaam is. Wat ek bysûnder is, is dat it libben sûnder fyts gjin muoite kostet. Goed besjoen is in fytsleas bestean in bjusterbaarlike ûnderfining. Dat hie ik net tocht. Fan ôfwenne wie gjin sprake. Mentale en morele problemen fanwege it gemis sieten my net yn ’e wei. Der is nammentlik in poerbêst alternatyf. En dat is rinne!

Skoechsoal fersus bânrubber dus! It lûd fan de winteljende speaken makke plak foar it ritme fan de stap. Oer tegel, klinkert of tarredyk makke ik stap foar stap fannijs kontakt mei de ierde. Feitlik in normale gong fan saken. In minske is ommers as rinner mei twa skonken berne! De beskaving is der mei út ein set. Rinne is tiidleas!

In goeie rinner is net hastich. Wa’t stapfoets troch de wrâld giet jout de tiid syn gerak. It hat gjin doel en jei, traapje of draaf de jachtsjende massa achternei. Wurdt mar ynhelle! Lit dy mar foarby gean! Reitsje mar út it sicht! Dat gong faak yn my om, wylst ik, as in Aboriginal yn de spoaren fan de âlden, my troch in weareld wyt it paad socht. Tuike oan! Dat is perfoarst gjin lijen. It kin wol wat minder.

Ik rin noch altyd, alle dagen wer. It binne gjin lange tochten dy’t ik ôflis. Kilometers te foet litte har net maklik telle. Ik gean wannear’t it my útkomt en ik nim de wei dy’t der leit. Gean is in oar wurd foar reizgje troch in ynderlik lânskip. Dêr is ôfstân ûndergeskikt oan de lingte fan it koarte bestean. Dêr ferdizenje de grinzen yn de djipte fan it tinken.

Ast yn in mantra fan frije gedachten de iene foet foar de oare setst, dan soest tinke datst net de iennichste bist. Dan fielt it hast of rint der ien mei dy mei. Mar dat is net sa. Geandefoets op paad en wei wêze is iensum wurk. Elke stap dochst allinnich. Komst inkeld dysels as in oaren tsjin. De einzelgänger dy’t tichter by himsels as by in oar is. Hy is de ik, dy’t ik seit at er it oer himsels hat. De rinner! Net mear op jacht of op ’e rin. Yn de snietiid is er ûnderweis nei it griene lân mei de kleur fan de maitiid en de waarmte fan de simmer.

De ûnfolsleine stêd

De snein rint nei de ein. Yn in trachter fan romte en tiid bringt it paad my nei in wenplak dat al lang gjin doarp mear is. It is filefytsen de lêste kilometers. In grutte kliber ienrjochtingsferkear slút mienskiplik de rigen. Ut alle hoeken wei sette de ynwenners op hûs oan. Thús is dêr’t de mage neat te koart kriget. Jong, âld, slûch en slim, alles sil sa njonkelytsen by de tafel skowe of yn ’e bank mei in itensboard op ’e skoat foar de televyzje krûpe. Net al te bot yn noed gean ik der fan út dat it my letter wol slagget en fyn foar de nacht in plakje om de holle del te lizzen. Earst sil ik in slach om: de boel ris hifkje. Faaks is der in saak dêr’t se my in goed miel foarsette kinne. Myn thús is dêr’t ik mysels oanhelje.

De dyk rint út it noarden wei streekrjocht it sintrum yn, oant it net mear tastien is om troch te riden. De winkelstrjitten binne ornearre om te kuierjen. Fytsers lûke har der net folle fan oan. Jachtich strûze se oer de sierklinkerts tusken de glêzen pijen troch. Fierder is it der leech en deadsk, inkeld in klokkespul bingelet yn de fierte in sangerjend deuntsje. Ik swalkje om it winkelgebiet hinne. Fername en gewoane hûzen glide njonken my del. Kantoaren, parkearplakken, flats en keale hoeken sjit ik wat hastiger foarby. Oeral deselde wenstige bou-eleminten. It wol net echt wat lykje. It kin ek oars. In pear blokken âlde wenten rinne der wat út. De reade, giele en blauwe kezinen tsjûgje fan in styl dy’t him noch aardich jilde lit. It soe lykwols net ferkeard wêze en fervje de gevels wyt.

Flak foarby in rotonde draai ik alwer sa’n rûn omleine krusing op. Utsjen is de baas. Wat in fytser yn ’e regel hâldfêst jout is hjir weilitten. Gjin boerd of in fatsoenlike streek op ’e dyk te bekennen. De sterkste en de swakste ha hjir allebeide likefolle te sizzen. Demokratysk wurde se twongen en diel deselde romte. Dat liket himsels knap te rêden, mar de kop moat der wol by! Wat is it? In plein? It sil wol.

Oer de ynrjochting is grif mei beliid neitocht. Gjin barsten lieding, mar fonteinwetter spuitet op ferskate plakken hast in meter ta de grûn út. Keunst sûnder boadskip. As in fisk yn it wetter lavearje ik der soepel trochhinne. Romte genôch. Romte dy’t wat mist! In stegerjend hynder mei in generaal op ’e rêch of in mânske obelisk ûntbrekke. Mar it is wol in plein! Hege gevels, glês spegelt en moarmeren muorren blinke. It is in strak plan dêr’t de jûnloft op del sjocht. Oan ’e kâlde kant, dat wol, ik mis it kleurpalet fan saniis.

Tusken de bankgebouwen en kantoaren stiet tsjinoer de skouboarch in restaurant. It sin is der fuort by. Ik sil ite yn it besteklike hert fan in ûnfolsleine stêd. Binnen skolperje beskieden pianoklanken oer de lege tafels, bûten rint it perpetuum mobile fan auto’s en fytsers oanienwei troch. Minsken te foet blike in lestich ûnderdiel yn it systeem te wêzen. Somtiden driget de stream yn it rêd fêst te draaien, om der justjes letter oan in willekeurige kant dochs wer út te giseljen. De fonteinen brûze algeduerich troch. Net ûnaardich stel ik fêst. Mar it gemis opponearret him op ’e nij. It each fan de draaikolk is te leech, de sirkel dêr’t it ferkear omhinne wuollet is in bulte túch en ien lampepeal, net mear as in skerne mei in flagge. Op sa’n fruchtber plak heart eins in monumint te stean. Nee, gjin krystbeam, dat is te maklik tocht. In nijerwetske opstalbeam as symboal fan lykweardich rjocht, dat is miskien in better idee. Of oars in moderne útfiering fan in hiele grutte libbensbeam. In hjoeddeiske Yggdrasil yn blikkerjend stiel of read rustkjend izer. Ja, dat soe wat wêze. Grutsk, monumintaal en ymposant! My tinkt, in moai putsje foar in smid dy’t it rom sjocht. In tsjoender dy’t mei de hannen izer bûge kin. In keunstner dy’t mei fjoer ta de ferbylding sprekkende skulptueren skept. Sa’nent moat dochs wol te finen wêze om dit plein fan de ferlerne romte in siel te jaan?

Wêrom werom?

‘Yn welke tiid soesto dan weromgean wolle?’ De fraach wurdt my steld troch in earstejiers studint skiednis. Hy leit langút op ’e bank. Op syn boarst leit in iepenteard boek mei de rêch nei boppen: A short history of midievel Europe. Lêsstof foar in kolleezje nim ik oan. Hy is noch lang net oer helte. Myn antwurd is blykber it omtinken wurdich, de holle komt stadich omheech. Ik tref him inkeld faker by syn âlden thús. Meikoarten sil dat feroarje. Hy siket in keamer yn ’e stêd, altyd dat busreizgjen is mar fet saai. Ik kin ’t my skoan yntinke. It is hiel wat oars as weromreizgje yn ’e tiid. Dat ûnderwerp kaam te praat omdat ik nei in motivaasje foar syn stúdzje fiske. Ut belangstelling! Mar leave deugd, werom yn ’e tiid? Soks is noch noait by my opkaam. Neffens him is skiednis fet moai, je soenen it yn ’t echt meimeitsje kinne moatte, dat liket him hielendal te gek. De holle sakket en hy begjint te zappen. ‘De Twadde Wrâldoarloch’, seit er wylst er by in stikmannich stjoerders del skaait, ‘dat is in tiid dêr’t ik wol ris yn omstappe wolle soe.’   

‘O ja?’

‘Ja, net om de ferskrikkingen hear’, ferûntskuldiget er him, ‘mar it deistige riden en farren. Sa’t de minsken doe libben, wist wol?’

Ik ha myn twivels, mar ik knik. ‘Nijsgjirrich!’

De slach by Waterloo liket him ek wol wat. Ik besykje my in byld fan syn idee te meitsjen. ‘Bedoelst krekt sa as mei de tiidmasine fan professor Barabas?’ Flauwe fraach fansels, bytsje bernich, hie ’k net stelle moatten. Ferkeard tocht!

‘Ja krekt, fet cool man!’ fearret er oerein. Tagelyk lûkt er syn mobyltsje út ’e bûse en lêst flechtich in berjocht út it heden. Sit it moderne libben him sa ticht op ’e hûd dat er dêrom longeret nei âlde tiden freegje ik my ôf? It slagget my net om fierder werom te gean dan nei it begjin fan myn eigen jeugd en dat hellet de oarloch net.

‘Ik bin gjin man fan it ferline, dêr ha ik al genôch fan,’ sis ik, ’ik stap leaver foarút yn ’e tiid, sa lang at it noch kin.’

Op it grutte flatscreen finster flitse de aktuele nijsberjochten yn nanosekonden foarby. It mobyltsje ferdwynt wer yn ’e bûse.

‘Silst ek nei Avatar?’ freegje ik.

‘Nei dy science fiction film?’ It boek gliidt him fan ’e skoat en falt tichtklapt op ’e grûn. ‘Dat is dochs allegear optochte ûnsin? Skiednis is wier bard, dêr kinst noch wat fan leare.’

‘Tochtste?’ Ik hâld myn betinkings foar my. ‘De takomst wurdt ek skiednis, lykas wysels,’ wriuw ik him ûnder de noas. De wittenskip fynt hieltyd nije dingen út, der stiet it minskdom noch hiel wat te wachtsjen. Tink dy ris yn, oait stappe we nei alle gedachten mei behâld fan de eigen identiteit yn in oar omskot op ’e dyk om.’

‘Dat kin yn in twadde libben fan Second Life op ynternet al lang.’ Hy seit it mei in hâlding fan: hasto noch noait fan heard tink?

‘Hoe bedoelste?’ spylje ik wat ûnnoazel, ‘as in libbensechte robot yn in trijediminsjonale wrâld?’

‘Ja.’

‘Krekt as in Avatar?’

‘Ja, presiis!’

‘Om ûnstjerlik troch de tiid te reizgjen en besit fan de ivichheid te nimmen?’

‘Hm..?’

‘En tegearre mei in keunstmjittige yntelliginsje yn ’e hoedanichheid fan in moai frommes troch cyberspace om te sweven?’

Der rûgelt him in iPod-dopke út it ear. It kontakt is even fuort. Der wurdt neitocht. 

‘It wie in spannende film,’ gean ik fierder, ‘it pakte al hast ferkeard út mei dy ferrekte oarloch, mar dêr kinne we miskien noch wat fan leare.’
Syn gesicht ferlúkt en hy komt oerein. 'Wêr draait er?', freget er ynienen happich. 

Te Winter

Slommerjend fertutearzje de linen

en fernuverje de eagen har oer

it sa hoeden skûljen fan de natuer

mei’t de lûden yn it wyt ferdwine

Mankelyk skeel lit de bylden skine

kristalklear en yn bedimme kleur

fan de dagen út in bernich besleur

dy’t it ûnthâld mei it no ferbine 

Ik skriuw wiffe wurden, lis in spoar troch

ticht besnijde seeën, fingers prykje

yn in stille wrâld, mar dochs optein

skou ik myn namme, ik skrik en sjoch

slytske kapitalen, sinnen stykje,

it is de winter fan de jongerein. 

De swijsume skilder

Wy ha nei Rotterdam west om Hopper te sjen. Edward Hopper, modern skilder dy’t yn 1967 healwei de njoggentich ferstoar. Acht skilderijen fan syn hân hongen yn de Keunsthal tusken in protte oar wurk fan Amerikaanske tiidgenoaten. Fierstente min fansels, mar om ús de muoite wol wurdich en stap yn ’e trein om der hinne. It hat skoan foldien, de reis en de keunst. Benammen it wurk fan Hopper mocht tige besjen lije.

De wrâld fan Hopper bestiet út yn harsels kearde minsken, ienlingen faak, meast djip yn gedachten, dy’t like leech lykje as de romten om de minsken hinne. Wa’t wolris oer de grutte dobbe tein is, moat hast wol dy bylden werkenne. En wa’t wolris oan ’e eastkust by de Atlantyske Oseaan stien hat sil grif in fjoertoer of fan dy hûzen as katedralen sjoen ha, dy’t as troch in moard ferlitten yn dat wûnderlike ljocht boppe de kliffen de loft yn tuorje. Dy riedseleftige monuminten fan stilte binne ek troch Hopper ferivige. Lykas de oan it lot oerlitten treinspoaren yn desolate lânskippen. Metafoaren fan ferfrjemding. Besykje it mar ris te begripen en fyn mar ris in ferklearring dy’t rjocht docht oan it fenomeen fan syn wurk, mei’t it goed te beskriuwen is. Ik jou it jim te dwaan, mar ik doch it.

De skilderijen fan Hopper wekke romtlik de nuveraardige yndruk dat se grutter lykje at se binne. Rûnom sjocht men oerhearskjende widens. It docht dat it reizgersbloed him begjint te opponearjen, sykjend nei lânskippen en ikoanen fan dat ûnbidige lân yn ’e hope dat se noch bestean. Hopper seach se en lei se fêst. Fata morgana’s yn it twiljocht fan ferlokking en ferlangst. Dat lûkt. Men soe sa yn har beklamming weiwurde wolle. Men soe sa ien wurde wolle mei de stilte. As backpacker, as fytser, as passazjier. It docht er net ta as wat. Doarmje oer it kontinint dêr’t achter elke kime in oare ûnbeheinde kime leit. Sykje nei bestimmingen dy’t wachtsje op reizgers dy’t algeduerich ûnderweis binne. Reizgers dy’t har lot ûntwike wolle of inkeld omdat it harren lot is om te gean en se net oars kinne.  

Op ien fan dy bestimmingen wachtet in slanke frou yn in reade jurk. Se stiet mei de earms oerinoar yn ’e doar fan in hûs. In bytsje nonsjalant, in bytsje arrogant, mei reade, folle lippen. Troch de brede râne fan har hoed falle de eagen wei yn it skaad. Mar har eachopslach rjochtet him sûnder mis op de sjogger nei it doek, selsbewust, wylst de sinne ûnmeilydsum oer de keale flakte baarnt. It is op in lome moarn yn South Carolina. Wa is dy frou? Wat is har ferhaal? Wêr sit se mei har gedachten? Men kin der mar nei riede. Stiet se wol op ien te wachtsjen? Hopper hat in rol foar har betocht dy’t wy net kinne. Hy hat har foar it fuotljocht helle om ús op ’e doele te bringen. Se is net al te jong en net âld. Se is oantreklik. In mem of in dochter miskien? In freondinne of in maitresse? In hoer? Se stapt lichtsjes nei foaren mei de foet op de drompel. Se stiet op de grins fan werklikheid en fiksje, tusken wierheid en bedroch. Se is in yllúzje. In ûnberikber eroatysk fantoom. As passant kin je allinnich mar nei har sjen en har meunsterje. As in hoerejeier.

Se liket wol wat op de frou fan it skilderij ‘Poker night!’ in eintsje fierderop. In hiel oar taferiel. Suver in tableau vivant. It is in foarstelling fan de skilder Thomas Hart Benton, dy’t in sêne fan it ferneamde toanielstik ‘A streetcar named desire’ stal jûn hat. Dêr draacht de frou in blauwe jurk en hat se in namme. Se hjit Blanche en se jout lûd. ‘I don’t want realism. I want magic!’ Se hat it net oer de wierheid, seit se, se hat it oer wat neffens har de wierheid wêze moat. Har ferhaal is lykwols in leagen. It rint net goed mei har ôf, dat is bekend. Tennessee Williams hat it mei passy beskreaun. Nee, se is gjin ‘Hopper’ frou. Se mist dat ynbannige dêr’t it ûnbekende yn besletten leit. Lykas yn it mystearje fan in ferhaal dêr’t de ein krekt as de takomst net fan te foarsizzen is en je sels de ynfolling betinke moatte. Dêrom kriget de leechte yn de skilderijen fan Hopper jin yn de besnijing, omdat it jin twingt datjinge te sjen wat der net is.   

Sa wie it. In ta de ferbylding sprekkende tentoanstelling. Wy ha wat iten en gongen nei hûs. Oan ’e oare kant yn de kûpee siet in frou allinnich. Se hie in hoed op. Ik koe har eagen net sjen. Se lies in blêd, roerleas as wie se beferzen. At ik wollen hie, dan hie ik har wat freegje kind. Ik die it net. Bûten waard de skimer starich tsjuster. Wy sieten yn de swijende wrâld fan Hopper.

It is stil op it plein

Ik set de fyts ûnder in rûgeljende beam en lis him oan it slot. Yn ’e fierte meldt it kariljon mei in flechtich sankje dat it tsien oere is. Op it moderne doarpsplein mei stedske ambysjes is it fierders stil. De flecht op ’e koai moat noch komme, it foarportaal fan it winkelsintrum kin him noch even deljaan. 
Monter stap ik it restaurant fan de biblioteek yn en jou my op it fêste plak del. Earst krantsje, dan in boek, dat is de wizânsje. Troch de panoramabrede glêzen pei nim ik de romte bûtendoar nochris yn my op. It rjocht en sljochte patroan fan beammen en bankjes eaget simpel, mar men moat der net te min fan tinke. Mei it peloton platanen kreas yn ’e rige toant it dakleaze mienskipsintrum ek karakter, want it giel befluorre pleintsje hat in fin mear as in bears. Kultuer en oar primêr ferlet binne der oan fjouwer kanten te besetten. Lyk foar it gebou fan de literatuer sjoch ik op it bakstiennen hûs fan de keunst út. Yn in fier ferline as kleaster oprjochte is it, sûnt iverige amtners it as gemeentehûs opdûkt ha, feroare yn in museum mei in ferneamde kolleksje Fryske skilders. Oan wjerskanten fan de kultuerfestings hâlde in lânlike toeristenbûn en in provinsjale soarchfersekerder kantoar. Mei wat hjir te heljen is komt men in hiel ein troch de tiid betink ik my.

Ik blêdzje rûchwei troch it nijs en tear mei elke side de wrâldske noeden ûnferskillich oan ’e kant. Bûten komme de earste spilers fan it lokale barren it poadium op. Trochsneed boargerminsken yn in deistige rol. Lette winkellju dy’t de doarren noch iepen sette moatte winne it mar amper fan in pear betide klanten. Dy kin men der gau út, de tiid hat har net yn ’e macht.

De doar fan it museum giet iepen. In man yn in donkere houtsje-toutsjejas stapt eptich nei bûten, rint in eintsje it plein op en draait him om. Wylst er mei de hân troch syn kúf kammet, nimt er it museum wiidweidich yn him op. Earst it dak, dan de gevel. In ynspeksje dy’t my oerstallich liket, de renovaasje fan it dak is alwer in skoft lyn. Dan sjoch ik de nije oanwinst dêr’t de man syn each oer glide lit. Fjouwer lange banieren hingje strak by de reingoate del hast oan ’e grûn ta. De fleurige blikfangers meie besjen lije. Net folle minder as in Ryksmuseum. Men soe hast tinke dat der wat te rêden is. De man rint nei de flaggemêst njonken it museum. Sil er de pompeblêden delhelje? Dat falt ta. It is wer dy hân troch it hier. It docht tinken oan in kommandant dy’t mei de rêch nei syn manskippen in salút bringt. In hommaazje oan it findel dat er sels hise hat. It soe in ritueel wêze kinne mei in djippere betsjutting dêr’t inkeld hy weet fan hat. In oade oan de keunst, dat is syn opdracht! Dêr hâld ik it mar op. Ik kin syn gedachten net lêze, mar ik kin my yntinke dat der hiel wat yn him omgiet. Hy stapt tebek, foar de treppen fan de foardoar bliuwt er stean. Mei de kapusjon yn ’e nekke liket er ek wol op in preester foar it alter. Of in krúsridder dy’t Jeruzalim noch ynnimme wol. Hoe âld soe er wêze? It is min te sizzen. Fyftich skat ik him. Wat âlder men wurdt, wat minder tiid men hat, mar yn it teater fan it libben is dizze man syn rol noch lang net útspile. Hy hat brede skouders.   

‘Kofje?’ De ober ûnderbrekt myn prakkesaasje en set in farsk bakje del. Ik bûch my nijsgjirrich oer it regionale nijs. It gemeentemuseum siket in nije direkteur lês ik. It kariljon jout wer in rideltsje. Rierend yn ’e kofje stoarje ik it plein nochris oer. De houtsje-toutsje man lûkt de doar fan it museum achter him ticht. Dien wurk! Ja, it is sa, tink ik, mei wat hjir te heljen is komt men fierder. De wyn waait de ploaien út ’e flagge. It fielt ynienen as hinget der in nuvere stilte oer it plein.

Yn 'e kast

Men hat de kast der fol mei stean. Boeken! Net allinnich omdat it moai guod is om nei te sjen of omdat it wat lykje moat. Nee, it hat in folle wichtiger reden. It is lêsfoer! Men kin der net sûnder. Want in moai boek is in bêst miel foar in sûne geast. Moarns, middeis en jûns; in boek giet der yn as farske koeke. Sels nachts is in boek wol yn te nimmen. Faaks is it mei letters krekt as mei de leafde, men rekket der net gau op útiten en de eagen ha it graach boppe sêd.

Ja, der stean boeken genôch yn ’e kast. Ryp en grien. It is in ferskaat oan drukwurk dat der wêze mei. Der steane fansels ek in soadsje wat mindere tusken, guon dêr’t je fan sizze: dat kin elkenien wol skriuwe. Dat is de lektuer foar de ferdivedaasje. As kadootsjes eins wat ûngemurken binnenkaam ha se inkeld út fatsoen in plakje krigen. It is gaadlik guod om de kast mei op te follen en altyd handich at er minsken oer de flier komme dy’t in boek liene wolle. Fan dat folk dat geregeld freget, ha jim noch wat te lêzen? De meirinners dy’t it sa slagget om goedkeap by de tiid te bliuwen. Se sette mei in willekeurich boek ôf en je sjogge it net gau werom.

Der steane ek boeken by, dêr’t je fan tinke, leuk hear en knap dien. Boeken, dy’t yn in werkenbere taal in meinimmend ferhaal fertelle. At je it koenen, hienen je it sels ek sa skreaun. It binne meast populêre útjeften. Underhâldende lichte kost. Sokke boeken binne it fansels ek wurdich om út te stallen. Willich materiaal. Alfabetysk op oarder hearre se kreas yn it sicht te stean. Se litte har graach mei in finger oer de rêch streakje, altyd paraat om pakt te wurden.  

Dan binne der noch de boeiende boeken. De eksimplaren dêr’t je net om hinne kinne. Se stekke in ein boppe de mjitte út. Masterwurken dêr’t je fan woenen dat je se sels skreaun hienen. De unike stikken. Echte literatuer! De wurden spatte fan it papier ôf en de taal hat je by it lêzen fan de earste sin al yn ’e besnijing. Se binne skreaun om yn ien ruk út te lêzen en wurde nei it besinke litten fan de lêste rigel mei in sucht dellein. Boeken om te koesterjen. It is net ferkeard en lês se nochris in kear op ’e nij. Ek net foar de tredde of de fjirde kear. Mar tink derom; noait útliene. Dizze degelike, faak ynbûne eksimplaren lizze it leafst, om de rêch te sparjen, op in lyts steapeltsje oare klassikers, ûnopfallend op de boppeste planke. In plak dêr’t net ien by kin.

En dan is der ek noch it boek dat dreech is en tige muoisum lêst. It bliuwt mar lizzen en leit fergees mei in keunstsinnich kaft op ’e tafel te pronk. Nei ferrin fan tiid rekket it wei yn ’e kast, tusken it rychje oare noch te lêzen boeken dat takom jier miskien mei op fakânsje sil. It is in wichtich boek, skreaun yn in fernijende taal. It is spraakmeitsjend en set in trend. It wurdt, sa’t elkenien wol tocht hie, nominearre en it wint literêre prizen. Sjuerys sille der yn blomrike taal loovjend ferslach oer dwaan. Yn alle kranten klinke de resinsjes as in klok. De ferkeapsifers binne oerweldigjend en it stiet oeral en by elkenien op ’e planke. Koartsein, it is in boek dat net in minske begrypt en dat je oait sels nochris fan plan binne om te skriuwen! Ja, sa’n boek soe ik noch wol ris op papier sette wolle om it dan grutsk en foldien yn ’e kast te setten. 

Yn Exelcis

Wat in lûd, wat in frommes. Op it poadium klonk út de spegel fan de tiid in stim as in hûs. Dy kreake al wat yn ’e foegen, mar koe nei alle gedachten fan it dak ôf noch bêst de himel berikke. Bravo! In iepen doek foar it optreden fan Chi Coltrane yn it teater. It slachwurk, de basgitaar en de grutte piano by dat ferskuorrende leven fan de grand old little lady soargen bytiden foar fjoerwurk. De oerklanken út de santiger jierren daveren mei geweld oer de seal hinne en luts it entûsjaste publyk mei werom yn de tiid.

Ik hie dy stap flak foar de foarstelling al dien, wylst ik yn ’e foyer nijsgjirrich it konsertfolk deryn kommen seach. Meast wyt of griis, tin hier of gjin, en in protte froulju yn alderhande hjerstkleuren. Dêrtusken foelen in pear jongelju suver út ’e toan. Wat hienen de âlden har wiismakke dat it de muoite wurdich wie en gean mar mei? Grif hienen guon op Youtube al sjoen wat har te wachtsjen stie. Dat hie ik thús ek dien. It is gjin toer en ferdwyn op it ynternet yn in part fan jin jeugd dat al lang foarby is en troch in pear klikken samar wer ta libben komt. Opgean yn it sentimint fan; och heden, dat heucht my noch skoan! Sa gong it my. It wie net oars as rûn ik jûns nei iten wer hurd nei de buorlju ta. Dy hienen kleur en dêr seach ik yn ’e rookstoel mei in glês sinas nei it teater fan Toppop. Yeah! Live studio optredens of filmkes en at dat net koe, dan spilen se it nûmer mei rikkerige bylden fan in dûnsjende ingel dy’t op wûnderbaarlike wize net yn har lange walen fertize rekke.

Fan Chi Coltrane wie wol in filmke. Dêryn song se dat, at it har tiid wie, se graach ôfreizgje woe lykas Elijah. Streekrjocht de loft yn, op hynders mei fjurrige eagen. Je seagen it foar je, har lange hier wappere al as de moannen fan de mytyske goadenhynders dy’t se besong. Mar wa wie Elijah? It klonk ek noch as Eliza. Betizing. Wy kamen der doe net út. De plaat ha ik noait hân, je wienen eartiids mear foar de Stones. Dy songen yn dyselde snuorje oer Angie. Dat koe der krekt even better by troch. Mar Coltrane song as in orkaan. Om kjel fan te wurden.

Yn it teater die bliken dat se der noch wie. Live. En it die bliken dat se it noch altyd koe. Ek live. ‘Dan is se al sechtich jier’, sei de frou njonken my. De pauze wie krekt foarby. Blykber hie se wat útrekkene. ‘Wa?’ sei de man oan ’e oare kant dy’t by ha hearde. Hy harke mar heal, drok at er it hie mei it oereagjen fan de seal. Hy stiek de hân op nei in frommeske. It blonde dinkje soe in pear rigen fierder krekt sitten gean. Se knikte freonlik werom. ‘Dy is noch lang gjin sechtich’, hearde ik de frou noartsk sizzen, ‘wêr kinsto dy fan?’ Doe gong it ljocht út en it applaus boaze oan. Chi Coltrane kaam wer op en se weefde der op ’e nij mei ôf. Se hufte de rock en roll as in bist út de toetsen, wylst de reek achter har nei de himel kringele. Trije kertier letter wie it einlings safier, de stjer sette de earste toanen fan har ferneamste nûmer yn. ‘I wanna go like Elijah!’ Ik klapte optein mei de seal op it opswypkjende gospelritme mei en myn lippen besochten de tekst te preveljen. By de namme Elijah gong my in ljocht baarnen. Hie se even earder ek net in nûmer oer har freon Jezus song? Siet it sa? Wienen Elijah en Jezus net famylje fan inoar? Of wie it ien fan Jezus syn maten út de film Jesus Christ Superstar? Dy draaide doe ek yn dy tiid. Ik bruts my sawat de harses oer it riedsel dat hieltyd grutter waard. Ynienen wist ik it. De skilen foelen my by wize fan sprekken fan ’e eagen. Ja, ferdomme, sa siet it. It ynsicht kaam as in ferlossing, einlings nei al dy jierren.  ‘Yeah’ raasde ik, ‘Yeah, me too, I wanna go!’ De frou njonken my seach my ferstuivere oan doe’t ik har om ’e nekke foel. De seal kaam as ien man út de stuollen oerein en begûn te jubeljen en te geien. Ik fielde it fjoer yn ’e bonken. Chi Coltrane hie har lêste nûmer ynsetten. It ‘Halleluja!’ skuorde troch de seal.