fergees treinlêze

Op it stasjon fan it Fean wie de drokte fan de spits al oer, de reboelje en opskuor ek. Skjinmakkers dienen mei hege druk alle war om in plasse bloed fan it perron te spuitsjen. Fuotbalfans hearde ik ien mompeljen. Ik seach wach oer it skouder. Gjin rikjend fjoerwurk mear.

Mear as heal leech lûk de trein flot op. Yn Swol waard it drok. Jongfolk foar it meast. In fjouwertal hoody-maten naam oarekant it gongpaad wat balstjurrich sit. 'Stilte kûpee', balte daliks in bazich frommeske achter har. De mannen taaiden fuort ôf. Sigrettereek en weedlucht bleau noch even hingjen.

Yn Lelystêd begûn in oare beskaving. Rjocht foar my oer krige ik selskip fan earst ien en doe noch in reizger. Allebeide hellen se in boek út de tas. In romantsje en in oarlochsboek. Teminsten oan it stikeltried op it omslach te sjen. In hantsjefol oaren dêr't ik sicht op hie siet ek te lêzen. Op de telefoan. Guon meneuvelen derby ferwoast mei de fingers oer it skermke. Fingers, tocht ik, men kin der net sûnder.

Yn Almere stapte de roman alwer út. Ta myn fernuvering kaam der foar har in nije boeklêzer yn 't plak. Sjenre: keukeneamelerij, opleuke mei in protte plaatsjes. Mar it wie in echt boek. Nei Weesp feroare der neat. De trein hold mei syn wenstige lûd it rjochte spoar oan. Alles wat siet hie de holle djip foaroer, net oars as wienen se fersonken yn gebed. Stiet der dan lêskûpee op it rút frege ik my ôf? Ik seach nei bûten om my te ferwisjen. Krekt doe skeaten we de skipholtunnel yn. De boeklêzers tilden de holle even op. De skermtigers net. Ik stoareage yn in it grutte swarte skerm njonken my. Silence lies ik dúdlik en dêrnjonken stie: Stilte. Doe kaam my yn 't sin dat it boekewike wie. Ik hie noch gjin boek kocht. It fergees reizgjen mei it boekewikegeskink wie ôfskaft, hie ik ergens lêzen. 

ûnder it kaft

In boek is it persoanlik eigendom fan de keaper of fan de persoan dy’t it kado kriget hat. Dat liket my in feit. En mei dy eigendomsoerdracht is de skriuwer it ferhaal dus kwyt. Dy hat der ôfstân fan dien en it loslitten op de lêzer. It publyk.

Dat ôfstân dwaan bart fansels net allinnich om it applaus, mar ek om it rindemint. Mei oare wurden: de wrakseling fan it skriuwproses moat ek wat jild opsmite.

It ferhaal sels giet lykwols frij fan alle baten en lesten de wide wrâld yn. It kriget as keunstwurk in plak yn de tiid tabedield en sil yn de neie of fiere takomst syn wearde bewize moatte. Sa wurdt it ferhaal - dus net de rjochten – by it krijen fan it boek feitlik it besit fan de lêzer. Dy lêzer kin en sil der mei dwaan wat er wol. Dy kin it opwurdearje, ûnderwurdearje of der gjin letter acht op slaan. It is mar krekt hoe’t it beteard. Want elk ferhaal is folslein oerlevere oan de grillen fan in willekeurich ferstân.

Mar fan wa binne dan de persoanen út it boek? De protagonisten, de antagonisten en alle oare yndividuen dy’t fan it ferhaal in ferhaal meitsje. Fan wa binne dy minsken mei harren spesjale karakters dêr’t de lêzer al as net kompassy mei kriget? Yn in protte lêzershollen feroarje dy papieren persoanen soms suver yn fleis en bloed. Minsken dêr’t se har oan spegelje, dêr’t se om skrieme of skatterje moatte. Of dêr’t se fan wearzgje. Binne dy haadrolspilers en figuranten autonome wêzens? It kin hast net oars. Se bestean! En se binne fan harsels! Ek yn in boek dat noch noait lêzen is. Under it kaft libje unike persoanlikheden. Se binne boppedat ûnstjerlik. Want sels de stumpers dy’t yn it ferhaal weireitsje komme wer ta libben by it op’ e nij lêzen fan it boek.