Oh oh oh

‘It is in aardichheid.’
‘Wat?’
‘Dit boekje yn ’e âlde Fryske stavering.
‘Fan wa dat?’
‘Fan de kringloopwinkel, foar fyftich sint.’
‘Nee, ik bedoel, welke skriuwer?’
‘Fan Anne Wadman.’
‘Wadman? Noch noait fan heard.’
‘De smearlappen hjit it, in lytse roman út 1963.’  
‘Dat is fier foar myn tiid pake. Wie der doe ek net in alvestêdetocht?’
‘Presiis en Kennedy waard yn dat jier ek deasketten. John. F. Kennedy, de presidint fan Amearika!’
‘Ja, ja, dat wit ik, wachtsje, dat googelje ik even.’
‘Doch dat jonge, at it ferstân der mar net fan te lijen hat.’
‘Samar klear, sjoch ris oan: 1963. Poepoe, in heftich jier! Alleman fan Bert Haanstra wie in grut sukses. Hat pake dy film ek sjoen? En hjirre, de Beatles brekke troch.
‘It is ek sa, mei She loves you, tink?’
‘Yeah, yeah, yeah pake, dat ken ik ek, fet nûmer, sil ik it even op YouTube opsykje? Ik bin gek op dy âlde filmkes.’
‘Toe mar jonge, lit mar ris sjen, it wie in moaie tiid, de muoite tige wurdich. Soest dat boek fan Wadman ek ris lêze moatte.’
‘Lêze?’
‘Ja lêze, wurden op papier witst wol, tekst, krekt as op dyn kompjûterskerm, moatst fansels wol út in troch in blêdside omslaan!’
‘Och pake ik...’
‘It is mar in tin boekje, hear, noch gjin hûndert siden, dêr wurdst net wurch fan.’
‘Stean der plaatsjes yn?’
‘Nee, wol byldzjend beskreaune taferielen oer seks en sa, dat kinsto dy net yntinke, mar dat joech doe hiel wat opskuor, lykas it lange hier fan de Beatles.’
‘Seks? Jemich pake, wurdt der yn dat boek neukt?’
‘Dat wurd brûkten skriuwers doe noch net, mar dêr komt it wol op del.
‘Tsjong, en it is in Frysk boek?’
‘Ja, wat tochtsto, yn Fryske boeken wurdt ek... dogge de minsken der ek oan. Mochtst it boekje wol meinimme of kinst gjin Frysk lêze?’
‘Euh... jawol, ja, dat tink ik wol, mar yn dy âlderwetske stavering? Dat soe wolris dreech kinne wurde.
‘Wurde kinne - silst bedoele, dus do begjinst der net oan?’
‘Sjoch hjir pake, Bob Dylan mei The answer is blowing in the wind, ek út ’e foarige ieu.’
‘Jonge, jonge, ja, dat heucht my ek noch skoan, mar it is gjin antwurd op myn fraach.’
‘Bêst genôch pake, ik nim it boekje aansens mei, mar ik beloof neat.’
‘Soest der oars noch wol wat fan opstekke kinne.’
‘Fan it n... eh ik bedoel fan de seks?’
‘Fan de Fryske taal blinder! Tûzenen boeken binne der fan ferkocht, it fleach de winkel út.
‘Wêr giet it ferhaal eins oer?’
‘Oer in gleon fanke, dy’t it net sa nau stekt mei de seden en wat al te maklik mei manlju omslacht.’
‘In willich dinkje, dus.’
‘Gjin hôf fan deugd, nee. De jonges witte har túntsje wol te finen.’
‘Wauw, krekt as dy froulju yn Oh oh Cherso.’
‘O, o, wat?’
‘In fet populêr televyzje programma oer feestjende fakânsjejeugd op Kreta. Sil ik in filmke op YouTube sjen litte?’
‘Giet it dêr dan sa mâl om wei? Der wurdt dochs net yn neukt wol?’
‘Nee pake, sit der mar net oer yn, op ynternet dogge se net oan seks.’
‘Gelokkich, lit dat joeptoepen fierder dan mar gewurde, jou my mar in Frysk boek. 

Kjeld

It wurdt kâlder. Fan de krimp, troch de oanboazjende kjeld, kniest en kjirmet it hûs dat it sta seit. Nei alle gedachten doelleas ferset tsjin de knipende froast op kommende wei. Ik lei der fannacht nei te harkjen en tocht oan it kredyt fan de tiid dy’t him ek belûkt en dat guon minsken tinke datst dy der mei alderhande riten tsjin warje kinst. Mar al hoest it fjoer ek oppokest en al hoest besikest om de waarmte by dy te hâlden, de brânstof dy’t de boel draaiende hâlde moat rekket in kear op. In hûs kin wol wat ha. Nettsjinsteande it grimmitige knappen en kreakjen fan it ramt sil it âlde stee - langer as myn eigen bonkerak - grif noch wol in aardich skoft de tiid trochstean. At de brân der mar net yn rekket; mar och, dan hâldt alles ommers op.
Dat wienen in pear prakkesaasjes dy’t my yn myn smûke leger wekker holden. Soms ûntkomst der net oan. It binne fan dy dingen dy’t dy op it meast ferlitten tiidstip fan de nacht oer de siele skramme kinne. En de nacht wie amper healwei. Hingjend yn de keale tûken fan de bjirk skimere in skyltsje fan de ôfnimmende moanne troch it gerdyn. De moarn wie noch fier fuort.
Der stiet in strange winter foar de doar wurdt der sein, wy ûntkomme der net oan. Kening froast sil him wer goed jilde litte. We ha ús der mar op ta te rieden. Wêrop? Op iislike poalwinen, Sibearyske sniestoarmen en in hege gasrekken. Kening froast laket om it waarmer wurden fan it klimaat.
Sa helle de iene swiersettige gedachte wer in oaren út. De minne ekonomy! Ik liet it yn my omgean, dat dat wrakke gebou ek noch altyd in soad fan krimp te lijen hat. De brân sit der noch net yn, mar it broeit en it broeit mar troch. It duorre yntusken ek net lang mear of de polityk kaam op it aljemint. Korrupsje, rasisme, polarisaasje, sinleas geweld. Doe gong de kjeld my troch de lea. Want wêr moat it hinne? Wat moat der fan de wrâld wurde? Dat soarte fan fragen spilen yn my om. Wannear krije we wer oar waar? It wienen de begrutlike klisjees dy’t âlde minsken bytiden yn ’e macht ha, omdat se der fan oertsjûge binne dat eartiids alles better wie. Wurden fan wize minsken. Fan dy wurden dy’t noait doel treffe.   
Krisis, konflikt en katastrofe, dêr draait it allegear om. Ik ornearre, de wrâld rôlet fan it iene yn it oare. It sil syn tiid wol ha moatte. Mar krisis, konflikt en katastrofe, dat is ek poerbêste brânstof foar in ferhaal. Feitlik binne it dus gouden tiden wie ik úteinlik fan betinken en ik draaide my om, ik luts it tekken wat heger oer it skouder en joech my wer del. Ik lei der noch waarm by. 

Monuminten

Klompen yn it museum? Ja, dat kin yn Drachten. Opdjippe út it depot stie dêr okkerdeis tusken in soadsje oar replik guod in healsliten pear op de saneamde catwalk te pronk. Mei help fan it publyk woenen se útfine fan wa’t dy klompen west hienen. Sokke ferhalen binne nijsgjirrich. ‘Herrinnerje’ neame se it yn skeef Frysk ek wol, dat is langer oeral de moade.
Klompen: ik ha der eartiids sels op rûn, mar se binne út ’e tiid. Nuver eins, want it multifunksjonele houten fuotark draacht koel yn ’e simmer en waarm yn ’e winter. En sûnder te fiterjen hast se likehurd oan as út. Hurdrinne is al wat dreech, lykas it wâdzjen troch wiete snie wylst de kwalster oan ’e soalen klibbet. Mar wat in wille, doe! Skande, dat soks foargoed foarby is. Inkeld hearre je noch wolris in echte autochtoan rinnen. Fan it kloskjen oer de strjitte libbet by my it ferline hielendal op. In geve klomp, kappe en fike út waaibeamshout, is oars ek nuver guod. Je kinne maklik in oar de kop der mei stikken slaan. Der binne grif noch wol sterke ferhalen dêr’t de klomp as korpus delikt in haadrol yn spilet. Sa’n moardwapen soe gâns wat folk nei it museum lûke kinne. Mar dat is hjir net it gefal. Dit binne gewoane Fryske learkeklompen. Ik bin der ek benijd nei by wa’t dizze eksimplaren by de doar stien ha en hoe se lang om let op it bêdsbuordsje telâne kaam binne. Myn earste wie trouwens: binne it wol manlju’s klompen? Oan de maat te sjen soenen je it al sizze, dat ik bin der mar even yn stapt. Dat gong wûnderskoan. Bewiis genôch dus. Se pasten my as in âld jas, ik rûn der sa mei fuort. It lûd ketste as in stichtlike kleasterklok troch it museum. Ik skrok. Ik waard kjel fan it leven dat my op slach werombrocht nei âlde tiden. Krapoan sa’n fyftich jier tebek, doe’t hynder en wein noch net folslein fan de lêste, smelle klinkertdiken ferdreaun wienen en yn in bedaarde telgong kalm har wei gean koenen. Ik seach ús heit mei de leie losjes yn ’e hân foar op ’e wein sitten. Ien skonk op it tiksel, de oare út en troch heal mei de klomp wat ûnder it silehout, om ekstra stjoer oan de âlde brune te jaan. Wylst ik foaroer de klompen nochris meunstere, seach ik ta myn fernuvering dat ien snute heal fersliten wie en de oare noch aardich geef. In lichte huver gong my oer de lea. Wie ik nei al dy jierren yn de klompen fan ús heit stapt? Ik leaude it hast, want wa soe net wolle dat soks koe? Al wie it mar foar in pear tellen. Tink dy ris yn, hiel even yn dy tiid werom stappe. Ik strûpte hastich de klompen út. Wat kin in minske nuver mei de holle op ’e rin reitsje, tocht ik. Fan ien ding wie ik wol wis, se hienen fan in boer west en net fan in boarger. Ik rûkte noch even oan de learkes en plante de klompen wer op de sokkel. Net in ferkeard plak! At se dan net langer brûkt wurde om te gean, dan fertsjinje se it om bewarre te bliuwen en heare se beslist yn it museum thús.

Sweve

Ik seach lêstendeis yn ’e grutte stêd in soadsje sweefboeken lizzen, sawat in kiste fol. Gewoane, fatsoenlike, nijsgjirrige boeken, samar fergees om mei te nimmen. En om te lêzen fansels, want dat is mien ik it doel, om minsken oan it lêzen te krijen. In sympatike geste, dêr sil ik neat fan sizze. Samar in eksimplaar útsykje, yn ’e bûse stekke en thús of ergens oars lêze sûnder der foar te beteljen, dat is net ferkeard. At je it dan út ha (of net út krije kinne) dan lis je it boek op in gaadlik plak yn in iepenbiere romte del, in oar kin it dan ek meinimme. Sa reitsje de boeken dus op ’e sweef, tinke se. 
Ik ha net sa’n boek útsocht. Ik jou leaver in boek kado. In boek weijaan is moai wurk, like moai as ien krije. Mei in jierdei bygelyks, hoe âld it feestnûmer ek wurdt, je kinne altyd wol mei in boek oansetten komme. Dêr gean ik teminsten wol fan út. By houliken en oare spesjale gelegenheden kin it der ek wol by troch en spylje de literêre filantroop. Ja, it moat al in boek mei ynhouten wêze, dat is de regel, ek al binne der spitigernôch wol útsûnderingen te betinken. Mar dat kin dan net oars. Fierder is sa’n presintsje ek hiel geskikt om wat goed te meitsjen, en net te ferjitten as in geskink fan leafde. It is ek in handich objekt om ien mei oer de streek te heljen. Ik ha sels al ris in boek as in treastryk bliken fan meilibben oan in dierbere neibesteande jûn. It die fertuten.
Sa sille der grif wol mear gelegenheden wêze en skink in boek as teken fan respekt en wurdearring. It mei helder wêze, dêr kin ik wol mei libje. En at it skielk ris oars komt, se meie my yn de kiste ek wol in boek mei de grûn yn jaan. Mar sa’t ik al sei en salang at it noch kin, ik jou leaver in boek kado.
‘Moat it ek ynpakt wurde?’ freget men dan yn ’e boekhannel at ik wer ien oantúch. Ja, it moat altyd ynpakt wurde, ek at it boek foar mysels ornearre is. At it my thús net goed ta liket, dan pak ik it moai wer op ’e nij yn, om wei te jaan. Trouwens, alle boeken dy’t ik keapje pak ik thús altiten earst út. Wêrom? Dat sis ik net. Mar ik doch it hiel foarsichtich, mei in beslipe technyk meitsje ik it plakbân los om it papier net te skansearjen. Hoe? Dat sis ik ek net, mar it slagget meastal wol en oars ha ik wol in rôle pakpapier achter de hân. De stikkerkes fan boekhannel bewarje ik ek.
Sels in boek kado krije is it moaiste, dat sil ik net ûntkenne, it oerkomt my lykwols selden. Ik krij meastal in boekebon kado. Dêr bin ik dan hiel wiis mei, want dat is ferrekte handich, ik reitsje dy dingen by de boekhannel wol wer kwyt. Feitlik binne de kadoboeken dy’t ik by de winkel beset en fuort wer oan in gelokkige nije besitter trochjou ek sweefboeken. Alteast guon wol, want der binne minsken dy’t in boek fan my krije, en dat ûntkomt my net, dy pakke it kado hiel foarsichtich út en lizze it papier hoeden oan ’e kant. Allinnich de bretaalsten doare te freegjen: ‘Kin it ek ruile wurde?’  

Fierkje

In kime dy’t de djipte yn it eachweid leit, dy’t yn de lingte en de breedte de fierten berint, dy’t de ierde fan de himel snijt en jin jins plak op de wrâld taseit, sa’n fiersicht is gjin each te min. Mar om myn gerak te krijen moat ik der geregeld in reis om meitsje.
Sadwaande gong ik okkerdeis op paad. It skeelt wrachtich in jas fernaam ik kuierjend troch it greidlân ûnder de reek fan de grutte stêd. De reis yn it selskip fan mannich oaren gong lâns de fuotspoaren dy’t in skriuwer langlyn yn in ferneamd boek útlein hie foar syn kreaasje: in grutboer en in lytsman tagelyk.
Ja, de lichten fan dat neakene boerelân, de leechte fan de wide romte ûnder de steapeljende wolken, dat is nijsgjirrich! Of gong it my dochs om it tryste lot fan de haadpersoan út it ferhaal? Hawar, folchsum pandere ik achteroan yn ’e keppel, dy’t as kij nei de stâl ta teach. Jim moatte net hurder jonges, tocht ik.
Fierkje yn dy skrille wiidte joech gjin inkel ynsjoch yn de lytse geast fan de man út it boek. Wat doel hat it ek en sykje der nei? It gong my om in lânskip dat gjin beheining hat. Om ljocht sûnder skaad. Om de wrâld yn it perspektyf fan myn eigen gedachten in plak te jaan.

Skreau


Fan Rotterdam nei Oranjewâld is mar in skyteintsje, sels at der in lytse wike oer hinne giet. Fan de wrâld fan Edvard Munch yn de Keunsthal nei de tentoanstelling ‘Beroerd Landschap’ yn museum Belvedêre is wol in hiele stap. It is fierljeppe troch lânskippen fan tiid. It makke de ôfdijer yn Rotterdam troch it ûntbrekken fan Munch syn ferneamde skilderij De Skreau wer in bytsje goed. Ik hie my frijwat fergappe op it selsportret fan de ekspressive Noarske skilder, dy’t as it ware yn de swypslaggen fan it lânskip de demoanen fan in depresje op him ôfkommen sjocht. Dat waard him dus net.
De konfrontaasje in pear dagen letter, mei de mear as libbensgrutte fiersichten yn museum Belvedêre struts yn earste ynstânsje wat salve oer it sear. Op dy tentoanstelling bringe fjouwer hjoeddeiske keunstners it ferline, heden en takomst op ymposante wize yn kaart, alteast sa’t sy tinke dat it yn byld brocht wurde moat om de taskôger dêr yn te belûken. Nei alle gedachten om it folk mei de noas op histoaryske en maatskiplike feiten te drukken. Want je ûntkomme der net oan. De iepenheid fan de panorama’s is sa grutsk, je wurde, at je no wolle of net, der folslein yn opsûge. Net omdat it moaie nostalgyske lânskippen binne. Nee, it binne realistyske wjerspegelingen fan ús tiid. Gjin spirituele symbolyk. De hurde werklikheid, sûnder blomkes en bijkes, mar wol mei it grutte ferlet der fan. Gjin metafoaryske retoryk. It is de wrede wierheid sûnder de oanwêzigens fan minsken, mei al de leechte, de ferwoasting, dea en desepsje dy’t it minskdom rûnom oer de wrâld feroarsake hat.
Net al te fleurige hinnekommens dus, fakânsjefolders en natuerfilms sjogge der hiel wat oars út. Wat ik seach wie earder like depressyf as Munch syn sombere ynterpretaasjes fan de minne tiid yn it begjin fan de foarige ieu. Tsjusterens fan in woedzjende wrâld. Dat kaam my op it moed doe’t ik op in stuit de ûntheisterjende lânskippen goed yn my op naam. De yndrukken benauden my en besauden my. Ik fielde suver in net te kearen, heislike skreau yn my opkommen. Ik woe de earen wol tichtdrukke om alles wat ik seach, om alles wat ik wist en om alles wat de wrâld nei alle gedachten noch te wachtsjen stiet.
Keunst? It seit wat! Keunst? It docht jin wat! Mar wat? Moast ik fan dit wurk wat leare? Moat it minskdom fan dizze keunstners leare? Guon sille it grif befêstigje wolle. Se sille sizze dat it in wichtich effekt fan alle keunst wêze moat. Se sille sizze dat soks yn dit lân gelokkich noch altyd de lúkse fan de frijheid is, sels yn in tiid dêr’t de kultuer as in linkse hobby yn ’e knipe driget te kommen. Oer frijheid sprutsen, hoe heech moat de ferantwurdlikens by minsken en yn it bysûnder by politisy oanskreaun stean om te sjen wat ik yn dy skilderijen seach? Frijheid en ferantwurdlikens wa giet dêr eins oer?
Hawar, tiden hawwe tiden. Je moatte jin de holle ek net tefolle oer sokke dingen brekke. Men kin der wol depressyf fan wurde. Yn it lânskip fan de hjerst dronken we op it terras fan it museum in bakje kofje. Krisis, depresje, wetterfloeden, oarloch, de apokalyps, it wie fier by ús wei. Wy sieten noflik yn de sinne, it útsicht wie wûndermoai en fredich. Beauty is in the eye of the beholder. De eagen binne der yn ’e regel slij nei, se wienen wer goed oan de kost kaam.    

See



By de See

Op in dei sille de minsken lêze dat
ik dreamde, dat ik by’t hjerst nei
de see gie en dat it waaide dat it rikke,
wylst it wetter sa heech stie, dat der
sein waard dat it de hiele wike al
sa wie, omdat it troch it klimaat kaam.
Dan lêze se dat de kobben dy dei
as brol fan de dwinger oer it skom
fan de brâning saaiden en dat ik
deroan tocht, dat ik it opskriuwe moast,
at ik thúskaam, wyls ik socht om in
moaie Koplandse rigel, dy’t myn bernetiid
 oproppe soe, doe’t de see ek al sa
grut like en djip en de weagen sa heech.
Mar dan moat ik by´t wekker wurden
wol fuort opskriuwe wat ik tocht,
oars leauwe de minsken my net, dat
ik it dreamde dat it sa waaide, dat it
wetter sa heech stie, de kobben oer
de brâning skaaiden, myn jeugd my
yn ’t sin kaam, en dat ik doe tocht: 
dit skriuw ik op! 

Pake

Wa hat der noch noait wat fan sein en wat is der noch net oer skreaun? Lit my dan ek ris besykje en stean in stikmannich rigels stil by it fenomeen pake Sytse. Dus gjin ferhanneling oer syn skepper: de ferneamde auteur dy’t mei de wûnderlike lotgefallen fan in âld man in ûnferjitlik personaazje sa knap stal jûn hat. En ek gjin yngewikkelde analyze fan it boek dêr’t de kreaasje fan de skriuwer de haadrol yn spilet. Nee, dêr sil ik my net oan fertille. It binne inkeld wat gedachten oer in markant man, dy’t op papier ta libben kaam yn in wrâld dêr’t er thús hearde, in wrâld dy’t der winliken net mear wie.
Lit ús dêrom even weromgean nei healwei de sântiger jierren fan de foarige ieu, de tiid dat we mei de âld man yn ’e kunde kamen. It heucht my noch goed dat ik it boek Pake Sytse doe lêzen ha. It is my sels sa goed bybleaun, dat ik noch wit wêr en yn watfoar omstannichheden. Net in min teken, want dat ha je yn ’e regel inkeld mei boeken dy't in fin mear ha as in bears. 
Ik wit net hoe’t it ferhaal eartiids troch de kritisy ûntfongen is. Der sil wol op ôfjûn wêze. Minsken is nuver guod en it is myn sizzen net, mar lyts achtsje en leechlizze wurde op dat mêd gauris brûkt om in eigen beheining te behimmeljen. It kin foar in kwaliteitsboek gjin kwea. Ik wit ek net oft hja doe wol begrepen ha wêr’t it boek eins oer giet. Dat de tsientûzenen lêzers it wol yn ’e rekken hienen, hat yn alle gefallen goed bliken dien. De geast fan pake Sytse doarmet sûnt dy tiid troch it kollektive geheugen fan it folk. Alteast dat soenen je tinke, mar de man - in archetype - siet fansels al langer yn it laach fan elkenien wa’t besibbe is oan de kriten en de grûn dêr’t it ferhaal spilet. At Freud der nochris oer nei prakkesearje mocht, dan is de âlde rakker fan in protte wâldsjers grif it Id. Want wa is net segene mei in ûnderbewuste langst nei frijheit, mei in sûne wjerstân tsjin gesach en mei de djippe wearze oan twang, yn kombinaasje mei riten fan by tiden swier te rissen opstigingen. It kriget allegear syn beslach yn ien persoan. Pake Sytse, de wjergader fan de pake dy’t je sels spitigernôch te koart meimakke ha.
It ferline dat Pake Sytse yn ’e petgatten besocht op ’e nij út te finen is yn it boek heuchlik beskreaun. Fiskje, ielrikje, einepiken kneppelje, streupe, hazzejeie, murdzje en molje. Njonken dy striid om te oerlibjen is it praat dat er brûkte it skaaimerk fan syn wêzen. Net de taal, dy’t trouwens hurder, wreder en minder geef klinke moat as it boek beskriuwt, mar wat er seit en wat er net seit. De man is sa’t er praat, hy is wat de goede fersteander sûnder wurden fan him meikriget. It is syn swijende natuer, in wize fan uterjen dat linkendewei mei de nije tiid by ús weirekket.
Hawar, it is net oars. Lykwols, in moai oantinken oan de persoan is der noch. Pake Sytse libbet! Hy is op ’e nij foar even fan oer fiere grinzen by ús weromkaam, omdat er net ferjitten wurde wol. Omdat er net ferjitten wurde mei! Ik ha him sjoen op de Feanhoop, op it plak dêr’t syn skepper him grif ek sjoen hat. In libbensechte pake. In pracht figuer! Treflik spile! Ik ha om him gniisd. Ik ha my hast de bûsen om him útskuord. Ik ha om him gûld. Mar it wie ús pake net. 

Dêr

Tiid en talis sette in minske yn beweging, de bestimming en it barren jouwe it sin in doel om op ’en paad te gean. Wêrhinne? Alwer nei in stêd. It wie gjin wrâldreis, sels net by Dokkum om. Foar in reizger dy´t even ferdwine wol bêst te dwaan. Ik belâne op ’e nij yn in Prinsetún. In park eins, mei famkes yn it gers en in junk dy’t noch wol in euro foar in joint brûke koe. In park dêr’t tal fan literêre lûden tsjin it dak fan griene monuminten wjerkeatsten. In park om in slach trochhinne te gean en te fielen oan ’e doar fan in timpel dy’t as in foarportaal fan it Walhalla samar iepen gong. In timpel foar de siele, mei fiif wytmoarmeren geastesbern fan in byldhouwer yn it skimerljocht. Dêr, yn dat skiere oard wachtsje te moatten, neaken en mei bline eagen. Wêrop? Hoe lang noch? Ik gong fierder. Ik socht en fûn in oar hillichdom. Gjin timpel fan Luxor of in Parthenon lykas op de Akropolis fan Athene. En ek gjin stupa fan Hantum, mar in muzykpaviljoen oan it wetter. By dizze gelegenheid in poadium foar foardragers en oare praat-firtuoazen. Wylst it sinneljocht troch de tûken miggele klom ik nei in terras op it âlde bolwurk. De prelude yn ’e koepel wie in soundcheck fan trije kertier. Doe kamen de wurden fan de dichters dy’t om priis en preemje mei-inoar yn ’e slach gongen. Slammers! Allegear woenen se har slach slaan. Nettsjinsteande myn earsteklas sit spile de wedstriid him achter in grutte treurwylch ôf. Yn dy beheinde optyske akoestyk harke ik nei it wurk fan in ferskaat oan poadium-poëten. Slamme is jong sa die bliken, en heftich, oars as rappe, mar net minder redenryk. ‘Dit is in begjin,’ dichte de earste kandidaat, ‘in meldij om te stjerren’. In opponint bearde oer ‘it grutte ferdwinen’. Ik hie it fuort yn ’e gaten, it wie wer dichtsje tsjin it libben yn. Oan de ein ta en fol fjoer. Slamme is teater. It wie my moai genôch en ha de kriich net útsitten. As ôflaat kocht ik in skreaun fers fan in dichter mei in reade puntmûtse op. Yn in glêzen hokje ferkocht er syn taalrike wurden op in kaartsje, foar ien euro.
         I’m a poet,
you’re poet
and life is a
poet forever. 
      ( P.G. Collier)

Sa wie´t sawat. Ik rûn noch in rûntsje oar it spoar fan sân dat him as in web om it wetter wûn. Op in bankje jûch ik my del.Stoareagjend yn de spegel fan myn koarte heden as dichter  naam it park my stadich op yn de skoat fan syn ferbylding.

Woar?

It is gjin goede dei om te stjerren, sei de skriuwer/dichter tsjin syn publyk. Hy stie ûnder de fruchtdragende parrebeam. Woar? Oer de grins yn ’e grutte stêd: it sintrum fan de Ommelannen. Men hoecht net fier te reizgjen om yn ’e iepen loft fergees de universele kracht fan de poëzy yn jin op te nimmen.
Talryk wienen de dichters en byldryk de talen dy’t op it teefjild fan de Prinsetún har jilde lieten. In gaadlik oard om harren geastesbern op los te litten! Mei de stedske rûs yn ’e flanken en út en troch in wolkje Martini-lûd wie it al hielendal gjin muoite om as taharker wat fan in oar syn dichterlike riten mei te krijen. Sels al ferge it wolris wat.
Harkje nei gedichten is hiel wat oars as lêze, die my wer ris bliken. Lûd en stilte ferhâlde har net itselde ta inoar as beskreaune en ûnbeskreaune regels. Boppedat liket sprutsen poëzy de ynhâld oars mei te dielen, as wannear’t de eagen it fan papier opnimme. Lykwols, de ferbylding komt altyd oan ’e macht. Mar hoe wurde de teksten skreaun, fregest dy dan ôf. Om nei te harkjen, sa’t men dat yn oerâlde tiden inkeld wend wie? Of om te lêzen? Dat wie wer sa’n fraachstik wat my yn ’e besnijing krige. Moat ik as taharker hearre wat de dichter mei syn wurden beskriuwt? Of moat ik lêze wat er te sizzen hat? En wat is dan it bêste, dat je it wurk earst hearre en dêrnei pas lêze? Of krekt oarsom?
Faaks is it de keunst fan de dichter en skep fan beide mooglikheden ien diminsje dy’t harker en lêzer bekoare kin. Wa’t sûnder oardielen wat mei te dielen hat, draait syn hân der grif net foar om. Faaks moat je de bylden dy’t se oproppe fiele en as in fearke oer de rêchbonke strike litte of as in eksploazje op jin ôfkomme litte.  
Ik koe it mei de skriuwer/dichter ynfiele dat stjerre him net fan pas kaam.  Op sa’n skoandere dei hie it gjin sin en lit de ein slûpe. Der komme grif bettere dagen om der tusken út te knipen, ek al ha je it net foar it sizzen. De toan wie lykwols set. Swiersettige bylden fan fergonklikheid kamen as min waar oer my hinne. It fernuvere my dan ek net, dat yn de tsjustere katakomben fan de tichtbegroeide leafgongen de measte dichters it tydlike yn it neat ferdwine lieten. Nee, de ivichheid sit dichters net gau yn ’e wei. ‘Dat ik stjerre moat kin my net in fuck skele’, deklamearre in Frysk dichter oan ’e ein fan de middei op in wize dat it wol in liet like. It klonk striidber sûnder hope. It wienen net syn eigen wurden, sei hy der earlik by, mar de oersetting fan it wurk fan in sjonger dy’t syn namme ûntliend hie oan in dichter. Sjongers binne lykas skriuwers somtiden dichters, en dichters wolle wolris skriuwers wêze. Mar wannear is in dichter eins in dichter? Dat frege ik my ynienen ôf. Underweis nei hûs kaam it my yn ’t sin, ek in oar syn wurden. In dichter is in dichter at er himsels gjin dichter neamt. 

Dat wie doe

‘Ast der goed by stil stiest, dan is it folslein ûnbegryplik wêrom at de iene persoan de oare wat slims oandwaan wol, inkeld omdat de oar wat oars is as de trochsnee boarger.’
‘Dat sis ik, soks is net maklik te befetsjen, mar it wie yn ’e oarlochstiid in grouwélich ferskynsel dat him as kanker ûntjoech. Op in stuit waarden slachtoffers stelselmjittich oppakt en fêstset. Fuort moasten se, eigen hûs en hiem ferlitte. Foargoed ferbanne út ’e mienskip. Yn ’t lêst oan fierden se treinen fol ôf. Manlju, froulju en bern. De measten kamen noait werom. It waard harren lêste reis. Ik kin it dy net útlizze wêrom at it doe safier komme moast. Lykwols, at ik der no noch wie, dan soe ik dy graach fertelle wolle dat it noait wer barre mei. Mar ja, myn tiid hat west. Do litst my allinnich oan it wurd om dyn eigen ferhaal te dwaan. Myn wurden binne dyn wurden. Wat ha je dan te melden?’
‘Jim ha in hiel soad te melden. As tsjûge fan in stik skiednis yn in tsjuster ferline moatte jim just wiidweidich fertelle hoe’t it doe wie. Dat skriuw ik allegear op. It ferhaal fan de generaasje dy’t der no net mear is, mar der persoanlik by wie.’
‘Ik ha ’t yn ’e gaten, do  hellest my út myn ivige sliep mei it doel en brûk my foar in literêre saak.’
‘Ja, in morbide weachstik, dat jou ik ta, mar men docht wat.’
‘No dan, gean dyn gong soe ik sizze. Lit mar witte hoe’t der yn dy tiid samar op in ûnskuldige groep minsken út it eigen fermidden fûleindich jacht makke waard.’
‘Troch it gesach dat doe macht hie, at it my net mist.’
‘Krekt, mar benammen ek troch gewoane minsken út ’e buert.’
‘Rasisten!’
‘It heucht my net dat se doe sa neamd waarden. Mar as ferrieders stienen se gau bekend.’
‘Nasjonalisten dus?’
‘Dêr kaam it wol op del.’
‘En fassisten!’
‘Dat wienen se feitlik allegear.’
‘Mar wat besiele dat folk?’
‘Harren harsens wienen spield!’
‘Wat yn ’e weareld giet der dan yn sokke hollen om. Wie it har yn ’e kop slein?
‘Dat mei wol sa west ha.’ 
‘Wêrtroch dan?’
‘Se leauden yn it ferhaal fan bloed en boaiem, yn de suverens fan it eigen ras.’
‘Net te leauwen! Wêr kamen sokke waanideeën wei?’
‘Se waarden troch glûpske propaganda foarliigd en ophise troch in duvel!’
‘Mar wêrom? Wat stuts der achter. Eangst? Haat? Of kaam it fan ien of oare domme oergeunst. Wie it miskien ûnmacht dat...’
‘Unmacht? Hoe komst der by. Flokke is ûnmacht. Libbensgefaarlike idioaten wienen it. Se sochten in mikpunt, sûnder sûndebokken hienen se gjin reden fan bestean. Wês bliid dat sok folk har hjoed de dei net mear opponearret.’
‘No, dat hat der wol oan. Der is tsjinwurdich in slach dat yn sommige groepen boargers in gefaar foar de mienskip sjocht.
‘Nee wol?’
Mar dat binne uteraard gjin fassisten.’ 
‘Tochtste hin? Tink der mar net te licht oer! Oeral kinne se sitte. Sjochst it har oan ’e bûtenkant net oan. Se wenje by wize fan sprekken om ’e hoeke. Njonken de doar miskien wol’ 
‘It liket my sterk, mar goed, miskien soest de fanatyksten wol fassisten neame kinne, al sizze je dat fansels net lûdop.’
‘Nee? Wêrom net? Hast net yn ’e rekken dat de ellinde mei swijen begjint? Neat sizze doare! Dy flater is yn it ferline ek makke. Doe krigen se de kâns. Jonge, jim witte net wat it is. Dêrom sis ik: neam it bist by de namme! At se op in stuit in eigen partij begjinne, dan kinst der mar om tinke! 

Fertocht

In reafallich man plakt by my op it terras del, as hienen we it plak en tiidstip ôfpraat. Yn ’e mûle fan de keale sechtiger hinget in eintsje sigaret. At er de blik yn myn eagen sjocht, sjit er de peuk fuort. Grimmitige fonken spatte as fjoerwurk alle kanten út.
‘Jûn,’ seit er. It soe in fertsjinwurdiger wêze kinne. Net ferlegen om in prater draai ik wat by him wei. Hy snapt it boadskip net.
‘Dus ek útfanhûs?’  De stilte is definityf ferballe.
‘Op trochreis,’ antwurdzje ik út fatsoen. 
‘Mei de fyts?’
Hy hat it sjoen, ik kin der net omhinne. Ik knik. It sit him blykber heech.
‘Wêrom?’
‘Om fan a nei b te kommen!’ sis ik iiskâld. Dat sinnicht him net.
‘Of ha jo net in auto?’
‘Nee!’ Der begjint him wat te daagjen.
‘Ek net in rydbewiis?’
‘Nee.’ Myn status aparte as fytsreizger is in feit. It opmerklike gegeven wurdt yn stilte ferwurke. Wat doelleas siket er yn syn bûsen om. ‘O...’, reagearret er wat oan ’e lette kant, ‘dat heart men net faak.’ It oardiel yn de toan ûntkomt my net. Ik bin net allinnich nuver, mar ek fertocht. Ik dooch net!
‘Hoe is it mooglik!’ seit er skamper.   
Ik lûk ûnferskillich oan ’e skouders en heakje der kalm op yn: ‘It komt wol faker foar hear, ik kom se geregeld tsjin.’
‘Wa?’
‘Minsken dy’t net in rydbewiis ha.’
‘Dat sil wol!’ 
Ik krij aardichheid oan it petear. ‘Fytse is hartstikke sûn’, sis ik op dokterstoan. It bliuwt gefaarlik stil. ‘Bekeurings foar fout parkeare en te hurd ride bin ik ek moai frij fan.’ Hy giet allinnich wat fersitten. ‘In fyts lit jin ek noait stean!’
‘Benzine tanke hoecht ek net, tink?’ hapt er ynienen.
‘Ha je it yn ’e gaten? Noait in lege tank!’
‘Hm...’
‘En fytse kostet net in sint wegebelesting!’  
De eagen fan de man wurde lytser. Yn it lêste ljocht fan ’e dei liket it as lûkt it fel fan syn holle hielendal strak.
‘Mar de fytspaden wurde wol moai fan myn belestingjild betelle,’ byt er my ta.
‘Ha jo der dan neat foar oer om minder lêst fan fytsers te ha?’ Hy heart it net, sjocht stoef yn ’e lege skimer.
‘Nuver spul soks’, foetert er dan, ‘wol de baten mar net de lêsten. Dêr soenen se wat oan dwaan moatte!’ Warskôgjend stekt er in finger omheech. ’Fytsers binne altyd in gefaar op ’e dyk’, driget er, ’foar in oar en net minder foar harsels!’
‘Auto’s binne libbensgefaarlike projektilen’, smyt ik him foar de fuotten, útsein at se yn ’e file stean fansels.’
Hy sjocht my oan as wie ik it ferstân kwytrekke. Triomfantelik set ik it betooch troch.
‘Sûnder auto’s is fytse de feilichste manier fan reizgjen. Ha je dêr wol ris by stilstien? Jou my mar in fyts. Mei de fyts kinst oeral komme, boppedat kin ik him altyd wol ergens fergees kwyt. Tink jo dat ris yn, oeral frij parkeare, dat hat der mei in auto wolris oan, of net?’
It fjoer dêr’t de man triljend in sigaret mei opstekt ljochtet yn it healtsjuster syn holle meunsterlik op.
‘Wat tinke jo eins, dat je my wat wiis meitsje kinne’, blaft er troch de reek hinne. Muoisum heisteret er de lea omheech, wylst er skichtich nei it hotel ta sjocht. ‘Kom’, seit er wat mylder, 'it is al wer let genôch! Ik sil nei de frou.’
De frustraasje is noch net saksearre. In hiel referaat oer fierstente djoere benzine en it kwartsje fan Kok moat er ek noch kwyt. ‘En dy smoarge euro hienen we ek noait ha moatten!’ is it lêste wat er seit. Dan set er ôf.

Op 'en paad



Op ´en paad yn maaie, 
dan is it grien it grien sa nei, 
by de hûnestangen del.

Kikkerts kloatsje, wetter blikkert, 
fûgels kliuwe út it skaad wei,
hynstebiters binne fel.

En dy hagetoarnen, wite apoteoaze, wiskjend symboal frij 
fan bestoarne kjeld.

Op ´en paad yn maaie, 
omfierrens, suver ljocht sa’n dei, 
libben yn in lichte trêd.

Mar wurdt it in moaie simmer? 
Men wit it net, men wit it net!

Trochsnee reis

Trochsnee minsken, trochsnee praat. Willekeurich tiidstip op in moaie dei.
Frou, yn ’e fjirtich, reade, slûke lokken, gluorket troch it rút, praat tsjin man, foar har oer. Freon? It skeelt al in jier as wat. ‘Hast de berjochten hjoed ek heard?’ Oare helte? Sjocht op it horloazje. ‘It nijs?’ Nimt twa froulju yn ’t foarbykommen nijsgjirrich op. Read hier draait nei him ta. ‘It waar!’ ‘Oh, it waar, nee, do?’ ‘Dêrom freegje ik it dy.’ ‘It bliuwt knap.’ ‘Hoe witsto dat?’ ‘Sjoch dan bûten; gjin wolk te sjen. ‘Hmm... it kin soms nuver hurd ...’ ‘Leau my no mar.’
Skraal fintsje faget slaggerich hier út ’e eagen wei. ‘Ist dieser Platz frei?’ Giet sitten. Ljochte pony en in sturt skoot deun by him oan.
Skeve petsjes en holle yn in kapusjon. Hiphop? Kaartspilers! Klaverjasse? Roffeljende knokkels. ‘Mei!’ Ha, toepers! Lange skonken skoppe ûnder de tafel troch. ‘Pas!’ Wer in roffel op it tafelblêd. ‘Dea!’ ‘Yes!!’ ‘Domme pûde!’ Blikje rûgelt op ’e grûn.
‘Wat wolsto ha?’ Blond, sinnebankbrún, goed foarkommen, komt oerein. ‘Kofje?’ Brune kop, donkere sinnebril, gnysket sûntsjes: ‘Nee, bier!’ 'Bier?’ ‘Ja, bier, wêrom net? Ik ha toarst.’ ‘Bah...bier rukt sa.’ ‘No, en? Ik ha fakânsje!’ ‘Doch jûn mar, nim ik in wyntsje.’ Sinnebril omheech, spotske eagen. ‘Dat wurdt kofje dus.’ ‘Mochtst ek wol in cola ha?’
Wibelich blêd mei gehakbal as trofee. Krús leech yn ’e broek, grauwe bealch, sechtich plus. Sjocht, siket, stoartelt, komt krekt goed. Ploft by âld minske del. Hûntsje âlet. Baaske racht.
Beuker oan heites hân wol op it smouske ta. ‘Mei net!’ Folle mûle mei gehak. ‘Docht neat, hear.’
Heit nimt famke op ’e skouders. ‘Sizze se allegear!’
‘De loft berint, sjoch mar!’ Read prúkje drukt noas tsjin rút. ‘Do mei dyn knap waar.’
Bern drave wyld en gysten by de tafels del. Ald minske gnoarret. ‘Kin dat net oars, moat dat hjir sa? Soks koe froeger net. Ik woe de âlden wizer ha!’ Ober hâldt him stil.
Gehakbal op. Hyst himsels en de broek omheech, hellet kofje. Ober rêdt de lêste blêden op.
Readferve tûfen dynje nei it húske. Grutte bôge om it grimmitige smouske hinne. Oare helte hellet noch in bier. Brune kop ûnder sinnebril sjocht him lydsum nei. Hiphoppers meitsje wille. Famke jankt, raast. Wol mei hûntsje boartsje. ‘Hûntsje ha?’ ‘Hâld dy stil!’ Optild wurdt se, op ’e nij, no nei bûten. Minsken wurde drok en warber. Wrotte har út de banken wei. Sette ôf. Nei de útgong ta. Of it autodek. Wachtsje! It is noch net safier. Hûnen blaffe. It duorret noch in hoartsje. 
Boat leit oan! ’Och Liebling, guck mal, jetzt sind wir schon da!’ 

Krisis

Wy sieten okkerdeis yn in etablissemint dat in namme hat op it mêd fan de skriuwerij, mar dat wie tafal en dat lit ik hjir fierder even bûten beskôging. We troffen inoar as âlde kunde - dat wie ek tafal - en dienen dêrom mei syn trijen in bakje. It wie noch ier op ’e jûn. It sil him oan de atmosfear lein ha, oars soe ik it net witte, mar ien persoan út it selskip moast wat kwyt. In kwestje dêr’t al langer op om stind wie, safolle die daliks bliken. Guon minsken ha wolris muoite om harsels frij te uterjen en dat wie mei dizze ek sa. It wie oan it hiele hâlden en dragen te fernimmen. Mar it hege wurd kaam der lang om let dochs út.
‘Ik moat jim wat fertelle.’ Sa begûn it. It hoegde noch net folle ruchtberens en we moasten der net te folle fan tinke. It wie dúdlik in bekentenis. Dat kin dus ek sûnder drank, tocht ik op it puntsje fan de stoel. De kofje waard krekt foar ús delset. As skroeilucht foar de brân naam de spanning stadich ta, mar de wurden klonken noch aardich koel, doe’t se fan it iene momint op it oare loskamen.
‘Ik bin fan doel en jou in boek út!’ rûgele it oer de tafel. De stim trille al in bytsje. De sprekker wie it hjitte aai kwyt en skeakele de oandacht hiel taktysk direkt troch nei my.
‘Dat hasto ek wolris by de ein hân, net? Hoe moat ik dat oanpakke?’
Ik ferskeukte, licht skrokken, want ik bin net ien dy’t graach rie jout. Dêr ha ik myn ôflear wol fan hân. Op ien of oare wize beteart dat faak net goed. Ik luts wat oan ’e skouders, drok rierend yn it bakje kofje mei neat der yn. ‘Och...,’ fierder kaam ik net. It binne minne tiden hie ik sizze wollen. De tredde persoan oan tafel rêde my lykwols út de penibele situaasje.
‘Ha, in boek útjaan, hoe betinkst it? Is dat noch wol fan dizze tiid?’
De aspirant skriuwer stammere dat elk minske dy’t him oan de driuw fan ferburgen talinten oerjout, der op in dei ek wolris mei foar it ljocht komme wol. Ik fûn it moai sein.
‘En wat foar boek mei dat dan wol net wêze?’ wie it wjerwurd.
‘In Frysk boek!’
It wie op slach stil. De hiele saak like mei te harkjen. Wa’t de earen opstuts wie tsjûge fan it neikommende petear. Ik wie ek sa’n taharker en bemuoide my der sa min mooglik mei. Lit it in foargefoel west ha, want achternei besjoen tink ik, dat ik de bui al hingjen seach. It binne myn wurden dus net, dat sis ik der mei klam even by.
‘Ha, in Frysk boek dus! En ek noch wol útjaan litte, toe mar! Dat der no noch guon binne dy’t dat oandoare, dêr falt my de bek fan iepen.’
‘Hoe sa?’, sei de skriuwer yn spee ferwûndere. De fûle reaksje kaam dúdlik hurd oan.  
‘No, dat is samar net klear. Bist wol op ’e hichte mei alle tûkelteammen dy’t dat opsmyt? Witst eins wol wêr’tst oan begjinst?’
‘Dêrom freegje ik it ommers’, wie it ferwar. Helpleaze eagen seagen my oan. Ik sei neat.
‘No, dêr kin ik dy wol wat oer fertelle. Wat sis ik? Ik kin der wol in boek oer skriuwe!’
Ik lake stil wat mei it grapke mei.
‘Der wurdt fan grute', gong it stoef fierder, ‘dat it tsjintwurdich in hiele poepetoer is. Sjoch, yn it ferline kaam it noch wolris foar dat je ergens, bygelyks op 'e merk of op ’e mar, samar in útjouwer tsjinkamen. Dy sei dan: stjoer mar ris wat op, en dan kaam it wol yn oarder. Mar, dat wie eartiids, sokke útjouwers binne der spitigernôch net mear. Hjoed de dei giet alles hiel oars. Se ha no in nasjonale karkommisje of sokssawat oprjochte. De namme is my even ûntsketten, mar dêr moatst dus it manuskript hinne stjoere. Dan giet der earst ien oer gear dy’t útmeitsje sil at it wol wat is. Feitlik giet it om de fraach at it wol wat wurde kin. Want it moat fansels perfoarst sa, sa’t in oar tinkt dat it moat. En dêr wurdt de skriuwer dan by holpen. Dêr ûntkomt er net oan.
‘Ho, ho, ho’, ûnderbriek ik it referaat,’ dat liket my nuver spul, kloppet dy gong fan saken wol?’
‘Ik kin mei namme en tanamme neame wa’t der mei te meitsjen hân hat, en leau my no mar, it is in strange kommisje, dat wik ik dy.’
'Je hoege der dochs net lykas eartiids foar te tekenjen wol?’ sei de oansteande skriuwer mei in benaude blik.
‘Dat hearst my net sizzen, mar ast skriuwer wurde wolst silst op 'e knibbels moatte, oars kinst in boek wol ferjitte.’
‘Binne der soms noch mear betingsten om dêrfoar yn ’e gading te kommen?
‘It moat literatuer wêze!’
‘Literatuer?’
‘Ja, literatuer; wat aparte teksten en net maklik te begripen.’
‘Ik skriuw ferdomme literatuer!’
‘Ha, dêr giesto net oer. Dat beslisse oaren!’
‘No, no, no’, brocht ik der tusken,’ sa slim sil it dochs net wêze?’
‘It is bûge of barste’, sei de kommentator tige wis fan himsels. ‘It is sels al sa mâl, dat der fan in skriuwer dy’t net om lyk woe sein waard, dat it spitich wie dat se him net ophong hienen.’
‘No, no, no' , sei ik wer, ‘wêr hast dat wei? Fan it ynternet tink? Dêr skriuwe alle idioaten ommers alles mar op wat se tinke. Dat hat dochs neat mei literatuer te krijen?’
It leppeltsje foel my út ’e hannen en mitere op ’e grûn. Alle gesichten draaiden ús kant op.
‘It sil dyn famylje mar wêze’, sloech ik de gek der gau mei.
‘Wa? Dy’t ophong wurde moat?’
‘Nee! Dy’t it seit, fansels!’
Ynienen gong de doar iepen. Ik waard der kjel fan. In frommes kaam der yn. Se gong by de taap sitten. Bokkige skouders seach ik, soks falt fuort op.
'It sil wol wat tafalle, soe’t net?’ besocht de Fryske auteur to be noch wat sinnichs te sizzen.
‘Neffens my komt it fan de krisis!’ sei ik, it begûn my ek wat te begrutsjen.
‘Hast al wat ynstjoerd?’ krige de oankommend skriuwer pleagerich te hearen. Der waard net wachte op it antwurd. ‘It skynt dat je yn ’e measte gefallen der hielendal noait wer wat fan hearre.’
‘No, no, no...’ Ik sette it kopke del, de kofje wie stienkâld. Ik hie myn nocht. Je moatte de dingen ek net al te swart meitsje. ‘Dat is my noch noait oerkaam. Se ha om 'e kwaliteit noch noait wat fan my wegere!’
‘Noait?’
‘Nee, oant no ta noch noait!’
Doe’t ik it sei, krige ik daliks it nuvere gefoel as hie ik tefolle sein. Skichtich seach ik oer it skouder. Nuver, no?
It frommes oan de taap wie fuort. 

Dûns fan de stilte


Wy rinne in slach troch it park en sjogge hieltyd omheech, omdat der neat te sjen is. De loft is leech sûnder wite spoaren en like skjin as flak nei de skepping. In stielblau dak mei de djipte fan it heechste. ‘Sykjend nei moaie wurden foar it heldere sicht sjocht Vondel grif mei in loddereach op ús del’, sis ik by syn stânbyld. It is sneontemoarn, alwer sa’n nuvere dei dat der net flein wurdt.
Fan it Vondelpark is it mar in eintsje rinnen nei it Leidseplein. Yn in it serene Hotel American drinke we in cappuccino. It is altyd wer in oare wrâld, sa’n stêd. In oard fan rêsteleaze reisgers. Se komme rûnom wei en wolle oeral hinne. Ik fertel fan de jonge soldaat dy’t santich jier lyn op syn ienentweintichste mei de trein troch Amsterdam kaam is. Yn in frachtwagon, as gefangene fan de besetter! Underweis nei de striid is it lot fan it lân troch fleantúgen boppe in oare stêd besljochte. De trein ryd streekrjocht nei it ynternearringskamp. In wapen hat de soldaat en syn maten net yn hannen hân. ‘Dat ferhaal begjint hieltyd mear op fiksje te liken’, sis ik, ‘it soe nochris opskreaun wurde moatte, dan bliuwt it langer bewarre.’
Even letter rinne we lâns de grêften. Wat fierder je fan hûs binne, wat tichter de skiednis jin op ’e hûd liket te kommen. Op de Prinsengracht wachtet in lange rige bûtenlanners foar de yngong fan it Anne Frank hûs. De lêste wente fan it Joadske famke foar dat se ôffierd waard nei it ferneatigingskamp. Har ferhaal is net ferlern gong. In eintsje fierder om ’e hoeke fernuverje we ús om in Japansk húshâldinkje. Heit, mem en twa bern wolle om de beurt mei it behindige byldsje fan de ferneamde deiboekskriuwster op ’e foto. Bylden dogge der it swijen ta, mar ha wol wat te fertellen. Sa gean ferhalen op reis.
Rjochting de Dam moetsje we Multatuli, alteast de búste fan Eduard Douwes Dekker. Strider tsjin ûnrjocht. In skriuwer mei in kop. Dat hat de byldhouwer goed troffen. Fan deade minsken binne in protte stânbylden. De byltenis stekt faak net sa nau, en krekt dêrom liket it altyd op deselde dy’t it wêze moat. In bytsje stêd wol syn ferneamde deade boargers graach earje, of is it ferearje? Skriuwers, dichters, skilders en striders foar de frijheid moatte allegear in poadium ha. Mei monuminten wurde yn ’e regel de anonime deaden betocht, lykas by it paleis op de Dam. De grutte wite betonnen pyloan wiist as in warskôgjende finger nei de lege blauwe loft. It measte folk sit der yn ’e sinne mei de rêch nei ta. ‘Sille we ús ek even deljaan,’ stel ik foar. It sit net noflik. Skoarjend gean we fierder en ferdwine yn de minskestream.
Amsterdam is in stêd fan brêgen, se bringe ús op it plak dêr’t we wêze wolle: De Hermitage oan de Amstel. We komme foar it wurk fan de pioniers fan de moderne keunst. Skilders dy’t krapoan hûndert jier lyn foar it earst ynderlike ferhalen yn elemintêre kleuren en flakken stal joegen. In revolúsje sûnder wapens. It monumintale ‘Dûns’ fan Matisse hinget pal tsjinoer de komplekse gaos fan Kandinsky. De triomf fan it libben oer de dea as tsjinhinger fan de abstrakte ‘Komposysje VI’ op it tema fan de sûndfloed. Dat binne nochris ferhalen. Ikoanyske bylden dy’t je net wer kwytreitsje.  Taal fan muzyk sûnder lûd, yn in dûns fan stilte. 

In fraachstik

Ik stean yn ’e hoeke fan de poëzij. It sammelplak fan sprekkende keunst op papier. De biblioteek hat der fiif planken fan elk trije meter foar ynromme. Net folle, soenen je sizze. Dat falt lykwols wol wat ta, want der stiet fan alles. Rau en ryp! Wat op it earste each in winkeltsje yn twaddehâns boeken liket, is feitlik in flinke kolleksje bondels yn alderhande kleuren en formaten. De bûtenkant hat by in soad útjeften aardich wat omtinken krigen, mar dat jout fansels gjin garânsje foar de kwaliteit oan de binnenkant. Al kin je fan tinken wol ha dat de kreaste kaften in fintsje mear ha as in bears. De paperbacks en pockets hoege lykwols gjin ûnderstek te dwaan foar de ynbûne, lúkse eksimplaren. Hawar, alles byinoar is it dus in knap stikje poëtysk behang dêr’t de echte leafhawwer nei alle gedachten wol oan syn gerak komme kin. Dochs sil persoanlike smaak de trochslach jaan moatte om der byt op te krijen.
De yndieling fan de hiele hannel mei wol besjen lije. Bûtenlânske talen stean byinoar, lykas it Hollânsk. Tiidfakken ûnderskiede klassyk en modern. En - my tinkt om it alfabet gjin geweld oan te dwaan - de Fryske dichters binne der moai trochhinne mjokse. Bêst genôch.
Ik bin dus – ik kom der wolris faker - yn de biblioteek. Diskear mei in prangjende fraach: Wat is poëzij? Dat it keunst is mei taal, dat seit himsels. Mar bestiet der ek in definysje foar? Wat is bygelyks de djippere betsjutting fan poëzij, dêr giet it my feitlik om. In formule! Ik wol it geheim fan de dichter bleatlizze.
It is in ambacht datst leare kinst sille guon sizze. Oaren hâlde it miskien op in ôfwiking dy’t yn ’e genen sit. In oanstriid sûnder rem. Dy driuw seit eins allinnich wat oer de dichter en neat oer it wêzen fan de poëzij. Nuodlik spul dus, om der achter te kommen wat dichtsje ynhâldt. It giet om wurden, klanken en ritme, dat is dúdlik en at it meiwierret dan smyt in gedicht ek noch wolris aardige bylden op. In goed gedicht hat meardere lagen, wurdt der wol sein. Leit de dichter him dêr op ta, freegje ik my dan ôf? Of komt it omdat de lêzer it sa sjocht. In goed gedicht is in lânskip fan emoasjes dat in libbensgefoel yn him hat, sizze de kenners. Dat docht my wer wat te folle oan fakânsje tinken.
Ik stean dus foar in literêre muorre. Ik pak in boek en blêdzje wat yn it sammele wurk fan in ferneamd dichter. In boek mei in lêslint! Dat seit genôch! In dichter mei in lintsje, dat kin de minste net wêze. Aldergewoante sykje ik earst nei in sonnet, in metoade om it wurk nei myn eigen mjitstêven te hifkjen. In moai sonnet is in brevet fan fermogen. Sa kom ik in aardich fers tsjin mei de nijsgjirrige rigels:
‘It wurd is fan ús / it wurd is oan ús / mar wat ha je te sizzen?’
Wol in dichter dan wat fertelle? Moat in gedicht in boadskip ha? Moat de lêzer in gedicht überhaupt begripe? It fraachstik fan de poëzij ropt hieltyd mear fragen op. Krekt as in protte gedichten. It sil wol in diel fan it fenomeen wêze. Dat je net altyd rjocht snappe wêr’t in gedicht oer giet. En dat je net hoege te begripen wat poëzij is. Mar dat sinnicht my net. Ik sil thús dochs noch mar ris even op Google sjen, at ik dêr it ferlossende antwurd fine kin.

Fan âlde tiden en rike boarnen

It hjir nei kommende nuveraardige stikje tekst komt út in tiid dat efternammen in generaasje oersloegen. It is sûnt heugenis en mei krektens, dy’t har te priizgjen is, troch it neiteam fan Atze Weabes algeduerich fan heit op soan troch de ieuwen hinne bewarre bleaun. Goed besjoen lit it faaks in nij ljocht skine op in oar bjuster stikje skiednis út it fiere ferline.  

WETTEN THES LANDES
Thet is the riucht thes landes mei’t aller monnen and frommesen twisken salta see and thsiustre geaen and lannen lijck to bûgjen and te hâlden oan the plicht fan de wâlden, to anderdian ther hit leit.
Kêst I:
Hwaso ayen eth sprekken thes memmes taal ferret, hi in ta berjuchte toe anderdiane and te beteljen fan iene heales pondes bûter.
Kêst II:
Lju ther the sprake oppenbere spuie mei betochten wurden, and hwaso him also de heusfrede dêrta te ferbrekke, wert te beteljen mit twa heule weten brea.
Kêst III:
Soe huck mensche ther imme scada ti tha sibbena deth; faders and moders thet hiu achte ple and plicht fersake; dieth sinnes kindes ûnmûnich fon hires memmes tale yn thi  landes twisken thi niwelkalda wetter and eke wâlden yn frjemde tonghen sprekke litte. Wier, wier minsken, wha twisken it himelske ferwulft en thi sânige grûn en tierige greidelonnen yn wrydske pracht hires sprake net achtet, de wanlatighe thy scil betale.
Sa kompt thi domme sckepsels an da sculde, so libje sy ivich yn skande and werde sy berjuchte dertoe thi scade te beteljen mit, net inkeld bûter en brea, mar ek mit iene tsjokke griene tsiis.

Alsa set en stelt gersmoanne ien MCCXXXX and bysegelet mith ta londes segele.

Hoe sit dat eins?

Doe’t ik lêstendeis yn it Frysk myn berteplak trochjaan moast, ha ik nei wierheid opjûn dat ik op ’e Boelensloane hikke en tein bin (sis mar: út it aai krûpt en as wâldpyk de wrâld yn stapt). In skoftke letter krige ik de biografy, dêr’t it foar ornearre wie, te lêzen. Ik seach dat se it feroare hienen. Der stie: berne ‘yn’ Boelensloane. Dus net ‘op’ sa’t ik miende dat we eartiids altyd seinen. Ik bin dus berne en ha wenne, rûn, boarte en fytst ‘yn’ Boelensloane. Dat wie nij foar my. Makket dat wat út? Nee! Mar soks is al nijsgjirrich en set ta tinken. Want op guon plakken, of moat ik sizze ‘yn’ guon plakken is dat oars. Je winkelje op ’e Gordyk, bouwe in feestje op ’e Feanhoop en frije dogge je bygelyks op ’e Harkema. Wêrom dan net kuorbalje op ’e Boelensloane? No soe it sa wêze kinne dat it komt troch it wurdsje ‘de’, wat foar dy oare Fryske plaknammen op de offisjele kombuorden stiet. De Harkema, De Gordyk en neam mar op. It wurdsje ‘de’ stiet by myn witten net op it plaknammeboerd fan Boelensloane. Is ús dat wurdsje soms troch de gelearden ûntstellen? It soe samar kinne. It kin fansels ek likegoed in oare reden ha. Ik wit it net. Taalwittenskippers ha oeral wol in regeltsje foar. Dus doe ha ik de boeken der mar ris even op neislein. En wat die bliken? In âld Frysk wurdboek en it nij Frysk Hânwurdboek jouwe my allebeide ûngelyk. It soe dus al ‘yn’ wêze moatte en dat wol my mar min oan. Mar ik lis my der by del, want de wrâld is der net mei ferlern en der binne samar wer nije saken dy’t je dwaande hâlde. Ik seach nammentlik yn it wurdboek ek wat oars. By Boelensloane stie in ferklearjend wurd dat nuver op my oerkaam. Der stie: heidelju en fierder ek noch heideman. Gjin heidefrou of heidefamke, mar heideman. Wat yn ’e weareld is in heideman fregest dy dan ôf. No, dat sil ik fertelle. It is in skelnamme! Lykas heidepyk en heidsjer of harkyt. Heideman is in bynamme foar ien dy’t op ’e Boelensloane wennet. Ha ik noait witten. Wa hat dat betocht fregest dy dan ôf. Soks raast dochs oan ’e protters? Ik kin my noch hiel wat skelnammen fan doe yn ’t sin bringe, dêr sil ik it no mar net oer ha, mar heideman wie nij foar my.      
Tafallich kaam ik koartlyn op in moaie dei troch myn berteplak. It doarp lei der lykas altiten kreas by. Wat wennet it heidefolkje hjir dochs moai op ’e Loane, tocht ik. Mar de twivel oer de namme krige my ek wer yn ’e macht. Dat sadwaande ha ik de kwestje fan ‘op’ en ‘yn’ nochris foarlein oan in âld Loanster. In wiis man op jierren. Sokken kinne it witte. ‘Moaie tiid hân dêr, jonge’ sei er, ‘it is in poerbêst plak! Se meie my skielk wol op ’e Loane bedobje!’
Sjochst wol, tocht ik, ik ha dus wol gelyk!  En de measte Loansters sille it my seker net ûntstride. Dat in oar kin sizze wat er wol, mar dizze heideman is berne ‘op’ De Loane en nergens oars. Of is it Leane? It heucht my dat guon ek wolris seinen: Ik kom fan de Boelensleane. Hoe sit dat eins? Is it no De Loane of kinst ek sizze fan De Leane? Wa’t it wit mei it sizze en lit it oars mar sitte. It is al slim genôch dat je yn in offisjeel Hollânsk stik opjaan moatte dat je berne binne of wenje yn Boelenslaan, want dat snapt bûten de grinzen ommers hast gjin minske.  
Abonneren op: Posts (Atom)